Мүмкіндігі шектеулі баланы жеке психологиялық-педагогикалық қолдау бағдарламасын әзірлеуде отбасылық тәрбиенің ерекшеліктерін ескеру және ата-аналарды түзету-дамыту үдерісіне тарту маңызды рөл атқарады.

Мұндай жауапты міндеттерді тиімді шешу ата-аналардың психологиялық ерекшеліктері мен отбасылық қатынастардың сипатын терең білуді талап етеді. Бұл деректерді дамуында бұзылыстары бар баланы тәрбиелеп отырған ата-аналарды психологиялық тексеру барысында алуға болады.

Зерттеулер көрсеткендей (В. В. Ткачева, И. Ю. Левченко), дамуында қиындықтары бар балалардың ата-аналары бала жағдайына байланысты қайғыдан туындайтын өзіндік психологиялық ерекшеліктерге ие. Мұндай жағдай көңіл күйдің төмендеуіне, өмірлік жоспарлардың бұзылуына, психосоматикалық денсаулық проблемаларына, баланың толық жазылуына қатысты негізсіз үмітке және басқа да қиындықтарға әкелуі мүмкін. Бұл ерекшеліктер ата-аналар мен педагогтар арасындағы тиімді қарым-қатынасты қиындатып, олардың түзету-педагогикалық жұмысқа белсенді қатысуына кедергі жасайды.

Сондықтан ата-аналардың психологиялық мүмкіндіктерін, жасырын күйзелістерін, отбасылық тәрбие стилін және отбасы ішіндегі өзара қатынастарды анықтау үшін олардың жеке тұлғасын жан-жақты психологиялық зерттеу қажет. Мұндай зерттеуді білім беру мекемесінің психологы төменде берілетін ұсыныстарды басшылыққа ала отырып жүргізе алады. Отбасын психологиялық зерттеу нәтижелері әлеуметтік-педагогикалық тексерудің деректерін толықтырып, ата-аналарды түзету-педагогикалық үдерісіне тарту жөніндегі жұмысты оңтайландыруға мүмкіндік береді.

7.1. Отбасын зерттеудің әдістері

Мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеп отырған отбасыларды эксперименталды зерттеу шеңберінде аз формализмді әдістер сияқты формализацияның жоғары деңгейлі әдістері де пайдаланылуы мүмкін. Көрсетілген әдістер қолданылатын диагностикалық құралдар келесі қағидаларда құрылуы мүмкін:

• зерттеу отбасы мүшелері тұлғаларының мүмкін болатын параметрлерін максималды қамту және олардың қоғамдағы өзара қатынастарының ерекшеліктері мақсатымен кешенді жүргізіледі;
• зерттеу шеңберінде диагностикалық құралдар көмегімен анықталатын факторлардың сапалы және салыстырмалы талдауы жүзеге асырылады;
• алынатын нәтижелер объективті және қатаң түрде детерминирленуі қажет.

Аз формализмді әдістер

Аз формализмді әдістердің бірі ретінде диагностикалық жұмыстың бастапқы кезеңінде әңгімелесу-сұхбаттасу қолданылады. Оның барысында бала мен отбасының өмірлік тарихы және негізгі проблемалар спектрі зерттеледі. Әңгімелесу жүргізу кезінде мына ережелер сақталады:

• зерттелушінің сыртқы объективтік белгілеріне мұқият назар аудару;
• үдерісті және оның жеке компоненттерін үздіксіз бақылау;
• жазбаларды қажетіне қарай таңдамалы жүргізу.

Отбасын зерттеу кезінде әңгімелесу арқылы баланың эмоционалдық-жекелей ерекшеліктерімен қатар, ата-анасының кейбір жеке-психологиялық сипаттары да бағаланады. Бақылау нәтижесінде сөйлесу үні, дауыс дірілі, жұмыс қабілеті, күнделікті қарым-қатынаста жиі байқалатын мінез-құлық элементтері арқылы тұлғаның темпераменті, жүйке үрдістерінің күш-әлсіздігі, байсалдылығы немесе ұшқалақтығы жөнінде қорытынды жасауға болады. Бұл деректер формалды әдістермен алынған мәліметтерді нақтылай түседі.

Әңгімелесу-сұхбаттасудың үш нысаны бар:

еркін – сұрақтары қатаң шектелмейді, бірақ тақырып алдын ала белгілі;

стандартталған – сұрақтары мен тәртібі нақты регламенттелген;

бөлшекті (құрылымдалған) – екі алдыңғы тәсілді үйлестіреді.

Ата-аналармен жұмыс істеуде психолог пен ата-ананың өзара сенімі ерекше маңызды. Сұхбаттасу ата-ананың сезімі, ойы, мақсаты, баламалы әрекет нұсқаларын түсінуіне және баласының проблемасын қабылдауын қайта қарауына ықпал етеді. Нәтижесінде ата-ананың құндылықтық бағдарын өзгертуге, оң шешім қабылдауына мотивация пайда болуы мүмкін. Сондықтан психолог әңгімелесу барысында ата-ананың ішкі ынтасын оятып, қажетті екпіндерді дұрыс қоя білуі тиіс.

Тәжірибе көрсеткендей, оң нәтиже алу үшін әңгімелесудің еркін немесе бөлшекті стандартталған түрін қолдану тиімді. Толық стандартталған сұхбат көбіне зерттелушілерге қолайсыздық тудырады, ал бөлшекті құрылымдық әңгімелесу талқылауға қажетті тақырыптарды ретімен қамтуға мүмкіндік береді.

Формализмдік әдістемелер

Мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелейтін отбасылардағы ата-ана мен бала арасындағы жекелей мінездемелерді кешенді зерттеу жекелей психодиагностика әдістерін, танымдық қызметті зерделеудің стандартталған тәсілдерін қолдануды және арнайы эксперименттік жағдай жасауды талап етеді. Бұл әдістердің басым бөлігі шетелде әзірленгенімен, бүгінде олардың елеулі бөлігі елімізде бейімделген. Сонымен қатар осындай мінездемелерді зерттеуге бағытталған отандық әдістер де бар.

Танымдық қызметтің ерекшеліктерін анықтау үшін жоғары психикалық үдерістерді (қабылдау, назар, ойлау, сөйлеу, есте сақтау) бағалауға арналған арнайы әдістер пайдаланылады. Тұлғаны диагностикалауға арналған негізгі тәсілдерге:

• тұлғалық сауалнамалар,
• проективтік әдістер,
• клиникалық-психологиялық-диагностикалық әдістер жатады.

Стандартталған әдістерді қолдану келесі талаптарды қамтиды:

• рәсімнің қатаң регламенті – нұсқаулықты дәл орындау, ынталандыру материалдарын көрсету тәртібін сақтау және зерттелуші қызметіне зерттеушінің араласпауы;
• эксперимент барысы мен нәтижелерін бағалаудың бірыңғай критерийлерін пайдалану;
• алынған нәтижелердің эксперименттік жағдай мен психолог тұлғасына тәуелсіздігі;
• психологиялық өлшеулердің сенімділігі мен дәлдігі – бастапқы және қайталама зерттеулерде бірдей нәтиже беруі;
• валидтілік – әдістің өлшенетін құбылысқа толық сәйкес келуі.

Баланың қоғам мен ата-анасына қатынасын зерттеу әдістемесі

Баланың ата-аналарымен және басқа адамдармен өзара қарым-қатынасын анықтау мақсатында көбіне келесі жобалық әдістемелер қолданылады:

• Р. Жиля әдістемесі;
• Г. Роршахтың «Сия дақтары» тесті;
• «Балалар апперцептивтік тесті» (БАТ);
• суреттік әдістер – «Отбасы суреті», «Өзіңді сал», «Үй–ағаш–адам», «Тіршілік етпейтін жануарлар» және т.б.;
• С. Розенцвейгтің фрустрацияны зерттеу әдісі;
• «Екі үй» әдістемесі;
• балаларға бейімделген Т. Д. Марцинковскаяның «Баспалдақ» және «Өзіңді бағала» өзін-өзі бағалау әдістері.

И. Н. Гильяшева мен Н. Д. Игнатьева ұсынған бейімделген Р. Жиля әдістемесі баланың әлеуметтік бейімделуін және оның айналасындағы адамдармен жеке қарым-қатынасының ерекшеліктерін анықтауға арналған. Көрнекі-ауызша нұсқасын қолдану психофизикалық дамуында ауытқуы бар әртүрлі санаттағы балаларды зерттеуге мүмкіндік береді.

БАТ және Г. Роршахтың «Сия дақтары» – ең көп тараған жобалық тесттердің бірі. Жауап беру ерекшеліктері бойынша олар «құрылымдық тесттер» қатарына жатады және баланың когнитивтік қыр-сырын, эмоцияны бақылау дағдыларын, қажеттіліктер құрылымын, ішкі жанжалды мазмұнын, «Мен» бейнесін және әлеуметтік ортасын қабылдауын зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл әдістердің құндылығы – қоғамда немесе баланың өзінде тыйым салынған тақырыптарды да бейсаналы түрде ашып көрсетуінде.

Сурет салу әдістері отбасындағы өзара қатынастарды қабылдау ерекшеліктерін бағалау үшін пайдаланылады. Бала жасаған сурет арқылы отбасы мүшелерінің оған деген көзқарасы, өзара байланыс сипаты және жағымсыз сезімдері көрініс табады.

С. Розенцвейгтің балаларға арналған фрустрация әдістемесі жанжалдық жағдайларда мінез-құлық ерекшеліктерін, экстрапунитивтік (сыртқа бағытталған) және импунитивтік (бейтарап) әрекеттерді, өзін-өзі бағалау мен талап деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.

Ата-аналар тұлғаларының ерекшеліктерін зерттеу әдістемесі

Ата-аналардың психологиялық мүмкіндіктерін, отбасыішілік қатынастардың ерекшеліктерін және психогендік жағдайларда (отбасында мүмкіндігі шектеулі баланың тууы) ата-аналардың әрекет сипатын анықтау үшін олардың мінез-құлықтық қасиеттерін жан-жақты зерттеу қажет.

Зерттеудің негізгі міндеттері:

• мүмкіндігі шектеулі балалардың ата-аналарының жеке ерекшеліктерін, зияткерлік, эмоционалдық және коммуникативтік қасиеттерін анықтау;
• олардың бейімделу тетіктерінің сипаттамасын және ұзаққа созылатын есеңгіреу қабілетін зерттеу;
• үрей деңгейін, есеңгіреу әрекетінің түрін, неврозға бейімділігін, сондай-ақ мінез-құлық акцентуациясын айқындау;
• отбасыішілік қатынастарды талдау және осындай отбасылардағы үйлесімділік деңгейін анықтау;
• әрбір нақты отбасыға психотүзету көмегінің түрін белгілеу үшін алынған нәтижелерді талдау.

Психологиялық диагностиканы жүргізу барысында индивидтің жеке сипаттамаларының толық спектрін анықтауға мүмкіндік беретін әдістемелер қолданылады. Мұндай әдістемелерге (пікіртерімдерге) мыналар жатады:

• ММРІ және оның түрлендірілген нұсқалары: СМИЛ, СМОЛ, Mini-Mult;
• Р. Кеттелдің тұлғаны көп факторлы зерттеу әдістемесі (16 ФЛО – 187, А нысаны; 16 ФЛО – 105, С нысаны);
• К. Леонгардтың мінез акцентуациясын анықтау әдістемесі;
• Дж. Олдхэм мен Л. Морристің «тұлға типі» және «мүмкіндік бұзылуы» әдістемесі;
• Г. Айзенктің ЕРО және ЕРІ әдістемелері.

Аталған әдістемелер мүмкіндігі шектеулі балалары бар ата-аналардың тұлғалық құрылымындағы басым сипаттарды айқындауға мүмкіндік береді және олардың нәтижелері факторлар немесе шкалалар арқылы бағаланады.

Отбасыішілік қатынастардың сипатын, мұндай отбасылардың ықпалдасу деңгейін, сондай-ақ тұлғаның психикалық жарақатының отбасылық бастауларын анықтау үшін Э. Г. Эйдемиллер ұсынған әдістемелер пайдаланылады:

• «Отбасылық-ескерту жағдайы» әдістемесі;
• «Отбасылық үрейленуді талдау» (ОҮТ) пікіртерімі;
• «Сындарлы-деструктивті отбасы (СДО)» пікіртерімі;
• «Аңқау отбасы психологиясы (АОН)» әдістемесі;
• Е. Шеффер және Р. Белланың PARI әдістемесі (І бөлім).

Бұзылыстарды анықтау кезінде шекаралық ахуалдарға жақын немесе тұлғаның патохарактерологиялық даму бейімділігін растау не теріске шығару үшін индивидтің психикалық жай-күйін зерттеуге бағытталған қосымша әдістемелер қолданылады. Мысалы, жабығу немесе үрейлі жағдайларды анықтау үшін мына әдістемелер тиімді:

• Бехтерев атындағы институт әзірлеген невротизация және психопатизация деңгейін (НПД) анықтау әдістемесі;
• Тейлордың үрей деңгейін өлшеу әдістемесі;
• Зунгенің жабығу жағдайларын дифференциалды диагностика әдістемесі;
• В. А. Жмуровтың жабығу жағдайларын дифференциалды диагностика әдістемесі;
• К. Хека және Х.Хессаның невроздық экспресс-диагностика әдістемесі;
• ебейсіздікті өлшеу әдістемесі;
• Л. И. Вассерманның невротизация деңгейін диагностикалау әдістемесі;
• Ч. Д. Спилберг пен Ю. Л. Ханиннің өзін-өзі бағалау диагностикасы.

Бұл әдістемелердің мазмұны «Тәжірибелік психодиагностика: Әдістемелер және тесттер» (1998) жинағында берілген.

Жоғарыда аталған мақсаттарды шешуге бағытталған белгілі жобалық әдістемелер де кеңінен қолданылады. Олардың қатарына мыналар кіреді:

• Э. Г. Эйдемиллердің ауызша характерологиялық портрет бойынша мінез акцентуациясын аутоидентификациялау әдістемесі;
• М. Люшердің тесті;
• тақырыптық апперцептивтік тест;
• В. Стефансонның «Q-сұрыптамасы» әдістемесі;
• К. Томастың «Тәртіпті сипаттаудың тесті» әдістемесі.

Э. Г. Эйдемиллердің ауызша мінездемелік портреттер бойынша акцентуацияларды аутоидентификациялау әдістемесі мінез-құлық типтерінің клиникалық сипаттамалары негізінде құрылған. Зерттелушіге әр карточкада берілген бір характерологиялық типтің мазмұнымен танысып, өз мінезіне сәйкес келетінін таңдау ұсынылады.

М. Люшердің сегіз түсті «қысқа» тесті фрустрациялық жағдайларды, есеңгіреу қарқынын және шиеленіс тудыратын дәрежені диагностикалауға арналған ерекше психологиялық құрал болып табылады.

В. Стефансонның «Q-сұрыптамасы» әдістемесі адамның өзі туралы түсінігін зерттеуге мүмкіндік береді. Автордың тұжырымынша, бұл әдістеме шынайы топтардағы адам мінез-құлқының алты бағытын айқындайды: тәуелділік – тәуелсіздік, тілдесу – тілдеспеу, күресті қабылдау – күрестен қашқақтау.

К. Томастың «Тәртіпті сипаттаудың тесті» әдістемесі жанжалдық жағдайларда адамның мінез-құлқын зерттеуге арналған. Жанжалды реттеу үлгісін автор екі құраушыдан тұратын – кооперация және табандылық деп көрсетеді және жанжалды шешу тәсілдерінің бірнеше түрін сипаттайды.

Ата-ана-балалар қатынастарын зерттеу әдістемелері

Диагностиканың бағыттарының міндеттері:

• ата-анамен бала арасындағы қарым-қатынас типін анықтау және оның бұзылу себептерін айқындау;
• түзету жұмыстарының ықпалына байланысты бұл қатынастардың динамикасын зерттеу және отбасылық тәрбиенің үлгісін белгілеу болып табылады.

Ата-аналардың сырқат баламен өзара әрекетінің сипаты келесі әдістемелері арқылы зерттеледі:

• Е. Шеффер және Р. Белланың PARI әдістемесі (ІІ бөлім);
• А. Я. Варги мен В. В. Столиннің ата-аналық қатынастарға арналған тест-пікіртерімі;
• Т. Лиридің тұлғааралық қатынастар диагностикасының әдістемесі;

• «Отбасылық өзара қатынастар талдауы» (ОӨТ) әдістемесі, нұсқалар 3-10 жас, 11-21 жас;
• Г. Роршахтың «Сия дақтары» әдістемесі.
• Дж. Морено «Социомертия» тұлғааралық және топаралық қатынастар диагностика әдістемесі.

Алғашқы бес әдістеме ата-аналардың өз балаларымен өзара қарым-қатынасты орнатудың әртүрлі нұсқаларын айқындауға бағытталған.

Е.Шеффер және Р.Белланың PARI әдістемесі ата-аналардың балаға деген тәрбиелік ұстанымдарын анықтауға арналған (әсірес аналардың). Бұл әдістемеде келесі критерийлер қарастырылады:

- ата-аналар ұстанымын оңтайлы деп бағалау;

- шамадан тыс қамқорлықты орынды деп түсіну;

- қатынастың ұшқалақ (тұрақсыз эмоциялық байланыстарды қалыпты деп қабылдау) сипатын мойындау;

- жеке қатаң ұстанымды негізді деп санау.

Дж. Мореноның «Социометрия» әдістемесі тұлғааралық және топаралық қатынастарды диагностикалауға арналған. Бұл тәсіл адамдардың әлеуметтік мінез-құлық типологиясын, топтық әрекет жағдайларын және нақты топ мүшелерінің (осы жағдайда – сырқат баланың отбасы) әлеуметтік-психологиялық үйлесімділігін зерттеуге мүмкіндік береді.

7.1.1.  Отбасын зерттеудің психологиялық рәсімдері

Отбасын психологиялық зерттеу рәсімі екі негізгі бағытта жүргізіледі. Бірінші бағыт әңгімелесу-сұхбаттасу түрінде жүзеге асып, бірнеше бөлімнен тұрады, ал екінші бағыт отбасы мәселелерін кешенді эксперименталды зерттеуді қамтиды.

Бірінші бағыттың мазмұны бірнеше кезеңнен тұрады:

1. Танысу – қатынасты орнату, сенім мен өзара түсіністіктің қажетті деңгейіне жету.
2. Проблеманы анықтау – ата-аналардың әңгімесінен отбасыдағы негізгі мәселелерді айқындау және (кейінгі бөлігі) баланың жағдайын диагностикалау.
3. Нақты проблемаларды тұжырымдау – жинақталған мәліметтер негізінде негізгі түйткілдерді нақтылау.
4. Тәсілдерді анықтау – проблемаларды шешуге мүмкіндік беретін әдістер мен жолдарды белгілеу.
5. Қорытындылау – түйіндеме жасап, психологтың тұжырымдамасындағы проблемалар түсінігін бекіту.

Бірінші бөлім және екінші бөлімнің алғашқы бөлігі (баланың жағдайын диагностикалауды қоспағанда) отбасының барлық мүшелерімен бірге өткізіледі. Психолог әрбір мүшемен жеке сенімді қарым-қатынас орнатып, отбасыдағы маңызды үрдістер туралы толық ақпарат алуға ұмтылады. Арнайы тәсілдер – қимыл, ым, дауыс ырғағы және сөз мазмұны арқылы – ол сырқат баланың туыстарын отбасы проблемасын терең әрі байыпты зерттеуге бағыттап, тең дәрежеде шешім іздеуге ынталандырады.

Сырқат балалардың ата-аналары жиі шағымданатын негізгі қиындықтарға мыналар жатады:

• Оқу, тәрбие және емдеу үдерісіндегі проблемалар – баланың білім алуында, тәрбиесінде немесе емделуінде туындайтын кедергілер;
• Анасымен өзара қатынас – баланың анасына тіл алуы не тіл алмауы, агрессивті немесе ерке мінез көрсетуі, анасына деген мейірімділігінің деңгейі;
• Сибстармен қарым-қатынас – сау бауырларының сырқат аға-әпкесі үшін уайымдауы, олардан ұялуы немесе арақатынастың күрделенуі;
• Құрдастармен байланыс – мектепте, балабақшада немесе көшеде басқа балалардың сырқат балаға ызаланып, мазақ етуі, онымен араласудан бас тартуы, сырт келбетіне қызығып, саусақпен көрсетуі;
• Атасы мен әжесімен қатынас – кей жағдайда олардың немересіне ерекше жанашырлық танытып, тым еркелетуі, ал кейде керісінше, байланыстан қашқақтауы; сондай-ақ сырқат баланың атасы мен әжесіне дөрекілік немесе агрессия көрсетуі;
• Мектептегі немесе балабақшадағы педагогтармен байланыс – ата-аналардың пікірінше, мұғалімдер мен тәрбиешілер баланың мүмкіндіктерін толық бағаламайды немесе төмендетіп көрсетеді;
• Анасы мен әкесінің арасындағы қатынас – дамуында ауытқулары бар баланы тәрбиелейтін отбасылардың шамамен үштен бірі толық емес, бұл да қосымша қиындықтар тудырады;
• Әкесі мен (немесе) анасының балаға көзқарасы – кейде баладан бас тарту, кейде оның мәселелеріне барынша беріліп кету байқалады;
• Бала тарапынан ата-анасына және сибстарына көзқарасы – анасы мен әкесінің бір-біріне, сондай-ақ балаға және сау бауырларына қатынасын бағалау барысында қызғаныш, реніш немесе агрессия сезімдерінің туындауы мүмкін.

Баланы психологиялық-педагогикалық зерттеу арнайы әдістер арқылы және отандық дефектология ғылымының дәстүрлі саласы аясында жүргізіледі. Психолог бұзылыстың дәрежесіне қарай зияткерлік, қозғалыс, сөйлеу немесе эмоционалдық-жігерлік салалардағы ерекшеліктердің сырқат баланың жеке мінез-құлқы мен отбасішілік қатынасқа ықпалын зерттеу міндетін қояды.

Жұмыстың үшінші бөлімі негізгі мақсатты қамтиды: бұл кезеңде баланың ата-анасы психологқа жүгінеді, ал маман жинақталған мәліметтерді талдаудың объективті негізінде нақты проблемаларды анықтайды. Тәжірибе көрсеткендей, отбасы мәселесін шынайы тұжырымдау көбіне оны қайта ой елегінен өткізіп, жаңа көзқарас қалыптастыру арқылы мүмкін болады.

Төртінші бөлімде психолог ата-аналарға олардың проблемаларын шешуге көмектесетін оңтайлы тәсілдерді ұсынады. Оған мыналар кіреді:

– баланың ерекшеліктеріне сай дұрыс оқу бағдарламасын және арнайы (түзету) білім беру мекемесін таңдау;

– үй жағдайында баламен түзету жұмыстарын ұйымдастыру;

– дамуында ауытқуы бар баланы тәрбиелеу дағдыларын ата-аналарға үйрету;

– баланың отбасындағы барлық мүшелермен және білім беру мекемелеріндегі өзге адамдармен тең құқылы қарым-қатынасын қалыптастыру;

– ата-аналардың баласының «келешексіз» дамуына қатысты көзқарасын өзгерту;

– отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасының теңдігін және қолайлы психологиялық климатты орнату.

Бір мезгілде психолог негізгі мәселелерді шешуге арналған қосымша шараларды жүзеге асырады және жоғарыда көрсетілген әр бағыт бойынша жұмыстың орындалу жолдарын түсіндіреді.

Соңғы бөлім отбасының бастапқы психологиялық зерттеуіне арналады. Бұл кезеңде психолог ата-аналардың проблемаларды қабылдауға дайындығын эмпирикалық деңгейде бағалап, қажетті көмектің ауқымын анықтайды.

Проблемаға жаңа көзқарас қалыптастыру және ой елегінен өткізу үшін қажет уақыт факторын да ескереді. Сонымен қатар ата-аналарға қолайсыздық тудыратын нәтижелер жөнінде кеңес беріп, қажет болған жағдайда қосымша әңгімелесу жүргізуді және оларды психодиагностикалық рәсімдерден мақсатты өткізуді ұсынады.

Жеке және отбасылық диагностиканы кешенді ұйымдастыру мен өткізу (екінші бағыт) бірнеше бөлім немесе күнге бөлініп жүзеге асырылуы мүмкін.

Бақылау сұрақтары және тапсырмалары

1. Мүмкіндігі шектеулі баланы тәрбиелейтін отбасын психологиялық зерттеудің негізгі міндеттерін атаңыз.
2. Проблемалық баланың ата-аналарымен әңгіме жүргізу кезінде мына ережелер сақталады.
3. Мүмкіндігі шектеулі баланы тәрбиелейтін отбасын психологиялық зерттеу жұмысының негізгі бөлімдерін атаңыз.
4. Отбасын әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық зерттеудің соңғы мақсаттары қандай.