Дамуында бұзылыстары бар балаларға психологиялық-педагогикалық кеңес беру – кешенді және көпқырлы процесс. Оның басты мақсатына қарай кеңеске әртүрлі мамандар қатысады. Егер негізгі мақсат – психологиялық модельге сүйенсе, жетекші рөлді психолог атқарады. Ал педагогикалық немесе диагностикалық бағыт басым болса, түзету педагогикасының мамандары, логопедтер және басқа да педагогтар негізгі орында болады. Баланың психофизиологиялық жағдайын бағалау үшін дәрігерлердің қатысуы да маңызды. Әрбір маман өз саласына қатысты мәселелерді шешу үшін кәсіби білімін қолданады.

Кеңес беруді ұйымдастыруда мамандардың кәсіби дайындық деңгейіне, сондай-ақ ресми және ұйымдастырушылық жағдайларға (тұрақты және ыңғайлы орын, уақыттың жеткіліктілігі, тиісті мекемелермен келісім және т.б.) назар аударылады. Кеңесші бірнеше кездесуден кейін ата-ананы немесе қамқоршыны қажетті ақпаратпен қамтамасыз етеді: мысалы, баланың ақыл-ой дамуында кемшілік немесе басқа да бұзылыстардың бар-жоғы, сондай-ақ арнайы мекемелер мен қолдау түрлері туралы мәлімет береді. Бұл – кеңес берудің ақпараттық деңгейі.

Екінші деңгей – ата-ананы немесе қамқоршыны белгілі бір дағдыларға үйрету: балаға қарым-қатынаста көмек көрсету, әлеуметтік ортаға бейімдеу, қарапайым түзету жаттығуларын орындауға дағдыландыру.

Үшінші деңгей – отбасының қарым-қатынас жүйесін және ата-ананың балаға деген көзқарасын қайта құруға көмектесу. Мұнда тек ақпарат беру немесе оқыту жеткіліксіз, отбасы ішіндегі психологиялық климатты жақсарту көзделеді.

Кеңес берудің барлық нұсқаларында – жеке мамандардың тәуелсіз жұмысынан бастап кешенді отырыстарға дейін – этикалық принциптерді қатаң сақтау және психологиялық кеңес берудің әдістемелік талаптарын орындау міндетті. Бұл психологиялық аспектіні қорғап, кеңес беру процесінің сапасын қамтамасыз етеді.

Психологиялық кеңес берудің түсінігі

Психологиялық кеңес беру – тәжірибелік психологияның бір бағыты ретінде ХХ ғасырдың 50-жылдарында қалыптасты. Ол психологиялық диагностика, психологиялық түзету және психотерапия сияқты салалардан кейін пайда болды. «Психологиялық кеңес беру», «психотерапия», «психологиялық түзету» ұғымдары мақсаттары, міндеттері мен әдістері жағынан өзара тығыз байланысты болғандықтан, олардың ара жігін нақты ажырату қиын.

Қазақстандық тәжірибеде психологиялық түзету көбінесе психотерапияға жақын ұғым ретінде қолданылады. А.С. Спиваковскаяның анықтамасы бойынша, психологиялық түзету – психикалық дамуда байқалатын ауытқуларды оңтайлы қалыпқа келтіруге бағытталған психологтың қызметі. Ал психотерапия көбінесе психикалық немесе психосоматикалық (психикалық факторлармен туындаған) ауруларды емдеумен байланыстырылады. Дегенмен қазіргі түсінікте психотерапия тек медициналық үлгімен шектелмей, адамдардың ішкі жанжалдарын, қорқыныштарын, қарым-қатынас дағдарыстарын және әлеуметтік бейімделу қиындықтарын шешуге бағытталған психологиялық көмек ретінде қарастырылады. Осы тұрғыдан психотерапия, психологиялық түзету және психологиялық кеңес беру ұғымдары бір-біріне өте жақын, тіпті кейде синоним ретінде қолданылады.

Психологиялық кеңес берудің басты мақсаты – клиентпен бірлесе отырып, оның мәселесіне жаңа көзқарас қалыптастыру, жағдайды шешудің тиімді жолдарын табуға көмектесу. Кеңеске жүгінетін адам әдетте психикасы сау, өз іс-әрекетін талдауға қабілетті болып келеді. Дегенмен тәжірибеде «мүлдем сау» клиент болмайды, сондықтан психолог кеңес беру барысында кейде психотерапевтік тәсілдерді де қолданады.

Кеңес беру терең өмірлік дағдарыстарды немесе тұлғалық даулы мәселелерді емдеу емес, негізінен адамның бейімделуіне, өз мінез-құлқы мен ойлау дағдыларын өзгертуге бағытталады. Кеңесші клиентке мәселені жаңа қырынан көруге, үйреншікті қалыптан арылуға, нақты іс-әрекет стратегиясын таңдауға көмектеседі. Оның міндетіне патологиялық симптомдарды емдеу кірмейді, алайда тұлғалық дамуды қолдау – маңызды бөлігі. Ю.Е.Алешина (1994) атап өткендей, кеңес берудің негізгі міндеті – клиенттің өз мәселесін түсініп, өмірлік қиындықтарының түпкі себептерін анықтауына, әсіресе қарым-қатынастағы кедергілерін жеңуіне ықпал ету.

Психотерапиямен салыстырғанда, психологиялық кеңес беру әдістемесі қысқа мерзімді әрі нақтырақ сипатталады. Кеңесші көбіне ақпарат береді, түсіндіреді, бағыт-бағдар ұсынады, ал психотерапияда негізгі уақыт тыңдауға және терең талдауға жұмсалады. Әдетте кеңес 5–6 кездесу аясында өтеді, бірақ қажет жағдайда үзілістермен ұзаққа созылуы мүмкін.

Кеңес беру мазмұнына қарай бірнеше түрге бөлінеді:

Психология-педагогикалық – ата-аналар мен балалар арасындағы өзара қарым-қатынасты түзету, тәрбиелеу тәсілін таңдау.

Отбасылық – ерлі-зайыптыларға, отбасы мүшелеріне көмек, оның ішінде дамуында ауытқуы бар балалардың ата-аналарына, тәуелділікке бейім жасөспірімдері бар жанұяларға қолдау көрсету.

Тұлғалық – өзін-өзі тану, тұлғалық өсу, ішкі қайшылықтарды шешу.

Жас ерекшелігіне байланысты – баланың психологиялық дамуын бақылау және қолдау.

Кәсіби – мамандық таңдау, кәсіби өзін-өзі анықтау.

Іскерлік – ұйым ішіндегі қарым-қатынасты реттеу, ұжымдағы психологиялық ахуалды жақсарту.

Бұл түрлер іс жүзінде жиі тоғысып жатады (мысалы, жас ерекшелігіне байланысты және психолого-педагогикалық кеңес, отбасылық және тұлғалық кеңес). Кеңес беру жеке де, топтық та форматта жүргізіледі.

Бұл бөліктер тәжірибеде кеңес берудің түрлері  әжептәуір шартты сәйкес келеді (психология-педагогикалық және жас-психологиялық, отбасылық және тұлғалық, жас-психологиялық және кәсібилік және т.с.с.).

Кеңес берудің процессі индивидуальды түрді сонымен бірге топта жүзеге асыруы мүмкін.

Кеңес берушінің кеңес беру кезіндегі позициясы әртүрлі болуы мүмкін. Әдетте үш негізгі позицияда ерекшелінеді.

1. Кеңес беруші ақылдасын сияқты. Ол клиентті оған қызықты оның сұрақтардың ақпаратымен жабдықтайды, нақты тәжірибелік ақыл-кеңесін береді (қаңдай тағы да мамандарға өзінді қаңдай да бір жаңдайда ұстау керектігін, жас ерекшелік дағдарысының ерекшеліктерін және т.б. сұрауға болады).
2. Кеңес беруші көмекші сияқты. Оның міндеті - тәжірибелік кеңесін бермеу, тек қана клиентке өзінің ішкі ресурстарды жұмытылдыру, оған болып жатқан жауапкершілігін сезінуді және адекватты шешімін қабылдау.
3. Кеңес беруші сарапшы сияқты. Ол мәселені шешудің нұсқаларын көрсетеді, клиентпен бірге оның тиімділігін бағалап, жақсысын таңдауға көмектеседі.

Психологиялық кеңес берудің әдістемесі

Психологиялық кеңес берудің негізгі әдісі – сұхбат (әңгіме). Сұхбатты дұрыс құрып, сауатты жүргізу – кәсіби кеңес берудің басты шарты. Қосымша әдістерге ойындар, пікірталастар және нақты мақсатқа қарай қолданылатын психодиагностикалық тәсілдер жатады.

Сұхбатты дұрыс жүргізу

Психологиялық әңгімелесу үш негізгі үдерісті қамтиды:

• Қабылдау – клиенттен келетін ақпаратты дәл және бұрмаламай қабылдау;
• Ақпаратты өңдеу – алынған мәліметті талдау және оның мәнін түсіну;
• Өзара әрекеттестік – сенімге негізделген қарым-қатынас орнату.

Дұрыс ұйымдастырылған сұхбат екі тарапқа да ақпаратты сенімсіздік пен таптаурынсыз қабылдауға, ашық сөйлесуге мүмкіндік береді.

Ауызша емес қарым-қатынас құралдары

1. Оптико-кинетикалық жүйе – ым, мимика, пантомимика, жалпы моторика. «Ашық» қалып (денені еркін ұстау) әңгімеге қызығушылықты білдірсе, «жабық» қалып (қолды кеудеде айқастыру) алыстауды, ал жұдырықты түю агрессияны білдіреді. Кеңесші клиенттің қозғалысындағы өзгерістерді байқап, оның көңіл-күйін анықтай білуі керек.
2. Жұп және экстралингвистикалық жүйе – дауыс ырғағы, тембр, дыбыстың күші, күлкі, жылау, жөтел, кідірістер. Бұлар да эмоциялық жағдайды көрсететін маңызды белгілер.
3. Уақыт пен кеңістікті ұйымдастыру – кеңес беруші мен клиент бір деңгейде отырып, 50 см-ден тым жақын да, 120 см-ден тым алыс та болмауы тиіс. Тым жақын отыру – агрессия, ал алшақ отыру – салқындық әсерін тудырады. Әр сессия орта есеппен екі сағаттан аспауы керек; өткір дағдарыс кезінде ғана уақыт ұзартылады. Уақытты нақты белгілеу клиентке де, кеңесшіге де тәртіп пен өзара құрмет сезімін береді.
4. Көру байланысы – көзқарасты шамадан тыс ұзақ ұстамау да, мүлде қашқақтамау да маңызды. Ұялшақ, тұйық клиентпен көз байланысы қысқа болуы, белсенді клиентпен көбірек болуы мүмкін.

Бұл ауызша емес белгілер әңгімеге қосымша мағына береді. Кейде вербалды және вербалды емес ақпарат бір-біріне қайшы келуі мүмкін – бұл да психологқа маңызды дерек болып саналады.

Сұрақ қою ережелері

Сұрақтар нақты, түсінікті және клиенттің білім деңгейіне сай болуы тиіс. «Көп пе…», «Жиі ме…» сияқты жалпылама сұрақтардан қашқан жөн, себебі әр адам «жиі» ұғымын әрқалай түсінеді. Кеңесші клиенттің маңызды сөздеріне назар аударып, қажет жағдайда нақтылау сұрақтарын қояды: мысалы, клиент «Мен асықпай есікке бардым» десе, кеңесші «Асықпай? Неліктен?» деп сұрайды.

Кеңесші әңгіме барысында кейде жеңіл қалжың қолдануы мүмкін. Бұл – көңіл-күйді жұмсартып, мәселенің түпкі себебін анықтауға көмектеседі.

Жалпы талаптар

Кеңесші «мәселе», «шағым» секілді сөздерді шамадан тыс қолданбауы қажет, себебі олар жағымсыз баға береді. Оның орнына «өмір қиындықтары», «кедергілер» сияқты бейтарап сөздерді пайдалану ұсынылады.

Осылайша, психологиялық кеңес берудің әдістемесі – сұхбатты сауатты құру, ауызша және ауызша емес қарым-қатынас құралдарын орнымен қолдану, сұрақ қою мәдениетін сақтау, сенімді атмосфера қалыптастыру сияқты кәсіби талаптарға сүйенеді.

Кеңес беруші әңгіме барысында «мәселе», «шағым» сияқты сөздерді қолданбағаны дұрыс, өйткені олар жағдайға жанама түрде «өмір жаман» деген теріс баға береді. Ал кеңес берушінің басты мақсаты – «өмір жаман» деген ойды «өмірде қиындықтар бар» деген ұстанымға алмастырып, сол қиындықтарды конструктивті түрде шешуге бағыттау.

Қазіргі психологиялық кеңес беру сұхбатында негізгі тәсілдің бірі – эмпатиялық тыңдау. «Эмпатия» сөзі сөзбе-сөз «ішкі сезіну» дегенді білдіреді. Орыс тіліндегі баламасы «переживание» («уайымдау») деп аударылады, бірақ бұл ұғым әлдеқайда кең мағынаға ие. Эмпатия – жай ғана бірге уайымдау немесе өзіңді клиентпен толықтай теңестіру емес. Бұл – кеңес берушінің клиенттің ойы мен сезімін түсініп, сол түсінігін оған жеткізе білу қабілеті.

Эмпатиясы дамыған маман клиенттің ішкі жан дүниесіне еніп, онымен бірге ойлайды, оның сезімін бөліседі, бірақ сонымен бірге өзінің жеке пікірін тықпаламайды. Мұнда маңыздысы – клиенттің сезімдері мен ойларын ешбір бағалаусыз шынайы қабылдау.

Эмпатиялық тыңдаудың сыртқы көрінісі – клиенттің сөзін қайталап айту, басқаша құрастыру немесе тереңірек түсіндіріп беру. Мысалы:

Клиент: «Мен анаммен сөйлескен сайын айтайын деген ойымды ұмытып қаламын».

Кеңес беруші: «Әңгімелесу кезінде ойыңыз шатасып кететін сияқты».

Тыңдауды тереңдеткенде кеңес беруші айтылмаған сезімді де жеткізе алады:

Клиент: «Мен анаммен сөйлескен сайын айтайын деген ойымды ұмытып қаламын».

Кеңес беруші: «Сіз анаңызбен сөйлескенде өзіңізді еркін сезінбеуіңіз мүмкін, сондықтан ойыңыз шашырайды».

Осылайша эмпатиялық тыңдау кеңес берушіге клиенттің ішкі күйін анық түсінуге, ал клиентке өз сезімі мен ойын жақсырақ ұғынуға көмектеседі.

Эмпатиялық тыңдау кезінде клиент өзін қауіпсіз сезінеді: ол айтқан әрбір сөзі үшін айыпталмайтынын, керісінше түсіністікпен қабылданатынын сезінеді. Мұндай атмосфера клиентке сенім ұялатып, өзіне жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді. Ол өз мәселелерін ашық айтып, кейде бұрын байқалмаған «қараңғы» немесе жаңа қырларын көруге, қиындықтарды қорықпай талқылауға жағдай жасайды.

Сұхбаттан бөлек психологиялық кеңес беру барысында түрлі жаттығулар мен пікірталастар да қолданылады. Олардың мақсаты – клиенттің өзін, айналасындағы адамдарды және өз мәселесін жаңа қырынан түсінуіне көмектесу. Бұл тәсілдердің көпшілігі психотерапия мен психологиялық түзету саласынан алынғанымен, кеңес берудің өзіне бейімделіп, белгілі бір тақырыптарға (мысалы, отбасылық кеңеске арналған арнайы пікірталас тақырыптары) қарай түрлендіріледі.

Кейде кеңес беру барысында психодиагностикалық әдістер де пайдаланылады, көбіне жеңіл әрі өңдеуге ыңғайлы тестілер ұсынылады. Олар әңгіме кезінде байқалмаған тұлғалық ерекшеліктерді анықтап, мәселені тереңірек түсінуге көмектеседі. Алайда тестілеу клиентпен алғашқы танысу алдында жүргізілмейді, өйткені ол суық, «сараптама» атмосферасын тудырып, сенімді қарым-қатынасқа кедергі келтіруі мүмкін. Сонымен қатар тест кеңес берудің негізгі бөлігін алмауы керек.

Әртүрлі сауалнамалар жасырын үрдістерді, клиенттің көзқарасы мен құндылықтарын (мысалы, ата-ана мен бала, ерлі-зайыптылар, жұмыс орнындағы қарым-қатынастар) анықтауға мүмкіндік береді. Кей жағдайда тестілеу таңқаларлық мінез-құлықтың себептерін немесе тұлғаның ерекше қасиеттерін бағалауға көмектеседі (Немов Р.С., 1999). Дегенмен күнделікті тәжірибеде кеңес беруді тек тест нәтижелеріне сүйеніп жүргізуге болмайды. Психодиагностикалық процедура – бұл кеңесші мен клиенттің өзара әрекеттесуінің бір бөлігі ғана, ал клиенттің өзі психологиялық тұрғыдан сау болуы мүмкін.

Кейбір жағдайларда психодиагностика өте маңызды рөл атқарады, мысалы, елеулі психикалық бұзылыстардың белгілерін анықтау қажет болғанда. Әсіресе дамуында ауытқуы бар балалармен жұмыс істегенде отбасыға психологиялық кеңес беру барысында мұндай зерттеу міндетті болып саналады: баланың психикалық жағдайы мен оның құрылымын нақты білмей, әрі қарайғы жұмыс жоспарын құру мүмкін емес. Сонымен бірге тек тестілеумен шектелуге болмайды, баланы жан-жақты әрі терең психологиялық зерттеуден өткізу қажет.

Психологиялық кеңес берудің рәсімі әдетте бірнеше кезеңнен тұрады. Әдебиеттерде атаулары әртүрлі болғанымен, мазмұны ұқсас.

1. Рәсімнің басталуы.

Бұл кезеңде кеңесші мен клиент арасындағы алғашқы байланыс орнатылады. Кеңесші өз аты-жөнін таныстырып, клиенттің өзін қалай атағанын қалайтынын (аты, әкесінің аты, т.б.) анықтайды. Жылы қарсы алу, ыңғайлы отыруға жағдай жасау, вербалды және вербалды емес құралдар арқылы эмоциялық қолдау көрсету – клиенттің бастапқы қобалжуын азайтып, сенім атмосферасын қалыптастырады. Мақсат – бірлескен жұмыстың міндеттерін түсіндіру және клиентке өзін жайлы сезінуге көмектесу.

2. Негізгі ақпаратты жинау және мәселені анықтау.

Бұл – ең жауапты кезең. Кеңесші сұрақтар қойып, клиенттің өмірлік жағдайының мәнін түсінуге, «сыртқы шағым» мен шынайы мәселені ажыратуға тырысады. Себебі клиент айтқан мәселе мен оның түпкі себебі көбіне сәйкес келе бермейді.

Мысалы, анасы жасөспірім ұлының «далаға шыққысы келмейтініне» шағымданып келеді. Алғашқы 10 минут ішінде бала тек әкесімен ғана серуендегісі келетіні анықталады. Тағы бірнеше минуттан соң, ол басқа ересектермен жақсы қарым-қатынас жасайтыны, бірақ анасымен араласқысы келмейтіні белгілі болады. Әңгіме жалғасқан сайын анасы шынайы түйіннің өзінде екенін түсінеді: ол баласына шамадан тыс қатаң талап қойып келген.

Осылайша бастапқы «балаға қалай көмектесуге болады?» деген сұрақ «анамен қарым-қатынасты қалай түзету керек?» деген жаңа бағытқа ауысады. Бұл кезең кейде бірнеше минутта, кейде бірнеше кездесу барысында анықталады. Нәтижесінде кеңесші клиентке өзінің ойы мен сезімін тереңірек түсінуге көмектеседі және әрі қарайғы жұмыстың нақты бағыты белгіленеді.

Кеңес беруші үшін ең маңыздысы – жұмыстың дұрыс бағытын айқындап алу. Әңгіме барысында артық белсенділік танытпау қажет: клиентті сөзінен жаңылдырмау, ойын бөлуге тырыспау, өз бағасын бермеу және түсіндірмелермен әңгімеге араласпау. Мұндай әрекеттер клиентті үркітіп, ашылуына кедергі келтіруі мүмкін.

Сондықтан тәжірибелік психолог клиентке өз жағдайын еркін жеткізуге мүмкіндік беріп, көбіне вербалды емес құралдар арқылы қолдау көрсетеді. Мысалы, ашық дене қалпы, «терезе» техникасы, сабырлы қимыл-қозғалыс арқылы сенім білдіреді. Психолог пассивті тыңдаушының қабылдауын қолданады: «Иә, иә, мен сізді түсініп тұрмын, жалғастыра беріңіз» сияқты қысқа қолдау сөздерімен әңгіме желісін үзбей отырады.

Егер клиент ойға батып, баяу сөйлесе немесе сөз таба алмай қалса, кеңесші оның соңғы сөздерін қайталап, сөйлемнің бөлігін жалғастырып, ойын өрбітуге көмектеседі. Осындай тәсіл ақпаратты табиғи әрі толық жинауға мүмкіндік береді.

3. Керекті нәтиженің талқылануы немесе «келешектегі қажетті бейненің» қалыптасуы.

Бұл кезең алдыңғы фазамен тығыз байланысты. Негізгі сұрақ: клиент нақты нені қалайды? Көп жағдайда адам бұл сұрақтың жауабын тек психологтың кәсіби жұмысы барысында ғана түсінеді. Сондықтан кеңесші клиенттің уайымын бекітіп қоймай, оған өз мақсаттарын анықтауға көмектесуі керек. Кеңесші көмегімен «келешектегі қажетті бейне» жан-жақты, түрлі қырынан көрініп, шынайы әрі тартымды болуы маңызды. Клиент психолог оның өмірін бір сәтте бақытты етіп, қиындықсыз қыла алмайтынын, бірақ алға қойған мақсатқа жетуге қолдау көрсете алатынын түсінуі қажет. Мысалы, күнделікті жағдайларға сабырлы қарауға немесе баламен қарым-қатынасын жақсартуға үйрету. Осы «қажетті бейне» орындалмайтын армандардан арылуға және ішкі түзетуші күшті оятуға ықпал етеді.

4. Альтернативті шешімдерді іздеу және түзетуші ықпал ету.

Бұл кезеңде кеңесші мен клиент мәселені шешудің түрлі жолдарын бірге қарастырады. Консультант нақты мақсаттарды айқындап, қажет болған жағдайда ұсыныстар береді. Кейбір психологиялық бағыттар, мысалы гуманистік мектеп, тікелей және нақты нұсқауларды шектен тыс беруге қарсы. Жеке кеңес беру саласының беделді маманы Р. Мэй кеңестерді мүмкіндігінше азайтуды ұсынады, өйткені олар адамның дербестігіне кедергі келтіруі мүмкін. Оның пікірінше кеңес беру – біреудің жеке өміріне араласу емес, керісінше, оған өз шешімін өзі қабылдауға жігер беру. Басқа мамандардың пайымдауынша, кей жағдайларда психологтың нақты ұсыныстары да пайдалы болуы мүмкін.

Осы кезеңде кеңесші клиенттің айтқандарын жинақтап, жағдайды жаңа қырынан көруге жетелейді. Кеңес беруші асығыс кеңес бермей, жүріс-тұрысқа қатысты жеңіл ұсыныстар жасап, ойлау шеңберін кеңейтуге көмектеседі. Көп адамдардың санасында күнделікті өмірден қалыптасқан стереотиптер көптеп кездеседі. Мұндай қалыптасқан үлгілер баламалы шешімдерді көруге мүмкіндік бермей, ойлауды тежейді. «Әлемнің жалғыз дұрыс бейнесі» деген түсінік адамның өз мінез-құлқын да, өзге адамдардың әрекетін де түсінуге кедергі жасайды.

Осы жұмыстың нәтижесінде клиенттің көзқарасы өзгере бастайды: ол жағдайға басқа тұрғыдан қарап, өз рөлін жаңаша бағалайды. Мұндай оң өзгерістер кеңес берудің жемісті өткенін білдіреді. Кеңесші бұл өзгерістерді дер кезінде байқап, оларды атап көрсету арқылы клиенттің сенімін нығайтады.

5. Қорытыңды кезең. Осы кезеңде клиент қандай нақты шешімдер қабылдайтынын немесе ол ешқандай бір шешімге келмейтіні анықталады. Сонымен қатар, осы кезеңде кездесулердің қорытындысы өткізіледі. Клиенттпен осы курс бойы жүргізілген жұмысы және болжамдар анықталады. Кейде кеңес беруші клиентті процесс әлі аяқталмағаны туралы немесе оны тағы да жалғастыруға болатыны жайлы айтады. Кейбір жағдайларда клиентке үй тапсырмалары беріледі. Тапсырмалар маңызды немесе күлкілі болуы мүмкін.

Тәжірибеде барлық кезендер болуы мүмкін. Қайталанып келетін кездесулерде алғашқы кезең аз уақытты алады.

Кеңес берудің негізгі ұстанымдары мен стратегиялары

Әрбір кеңес беру процесінде әдістемелік және этикалық қағидаларды қатаң сақтау қажет. Кеңесші клиентке жылы қабақ танытып, түсіністік пен қолдау көрсетуі керек. Стереотиптер мен жеке сенімдер негізінде баға беруден аулақ болған жөн, өйткені мұндай ұстаным қарым-қатынаста кедергі туғызып, кеңес берудің тиімділігін төмендетеді. Психологтар жиі айтатындай: «Жақсы немесе жаман адам жоқ, әркімнің бойында әртүрлі қасиеттер тоғысқан».

1. Клиенттің құндылықтарын ескеру

Кеңесші клиенттің өмірлік ұстанымдары мен құндылықтарын құрметтейді. Бұл клиенттің көзқарасын толық қабылдау дегенді білдірмейді және психолог өз құндылықтарынан бас тартпайды. Эмпатиясы жоғары маман өз пікірін сақтай отырып, клиентке жағдайды өз көзімен көруге мүмкіндік береді және оның позициясын қолдайды.

2. Құпиялылық

Кеңес кезінде айтылған барлық ақпарат құпия сақталуы керек. Клиент психологқа қандай да бір дерек айтса немесе жеке мәліметпен бөліссе, ол тек кабинет ішінде қалады. Егер кеңесші басқа мамандармен кәсіби кеңесуге мәжбүр болса да, клиенттің аты-жөні мен жеке деректері айтылмауы шарт. Жұбайлардың немесе отбасы мүшелерінің бірімен жеке әңгіме жүргізілген жағдайда да бұл талап өзгеріссіз қалады.

3. Жеке және кәсіби қарым-қатынасты ажырату

Кеңесші мен клиент арасындағы байланыс тек кәсіби деңгейде болуы тиіс. Егер қарым-қатынас достық, махаббат сияқты жеке сипат ала бастаса, кеңес беру процесін жалғастыруға болмайды. Мұндай жағдайда кеңесші бейтараптықты жоғалтады, сондықтан клиент басқа маманға жүгінгені жөн.

4. Клиенттің белсенді қатысуы

Кеңес беру барысында клиент өзіне қызық және пайдалы әрекетке тартылады. Психолог оның өзін және айналасын тереңірек тануына мүмкіндік жасап, ішкі әлемін ашуға көмектеседі. Белсенді қатысу кеңес берудің тиімділігін арттырады.

5. Кеңес берудің шекарасын белгілеу

Кеңесші клиенттің орнына шешім қабылдамайды және оның өмірлік жауапкершілігін өзіне алмайды. Негізгі міндет – клиенттің мәселені түсініп, өз шешімін өзі қабылдауына бағыт-бағдар беру. Шектеуді дұрыс сақтамау кеңесші тарапынан шамадан тыс араласуға әкелуі мүмкін, сондықтан бұл қағидаға мұқият қарау қажет.

Бұл ұстанымдар мен стратегиялар кеңес берудің кәсіби деңгейде, сенімге негізделген және нәтижелі өтуіне мүмкіндік береді.

Кеңес беруде кездесетін қиындықтар

Кеңес беру барысын толық сипаттамай-ақ, клиент пен кеңесші арасындағы үш негізгі қиындықты бөліп көрсетуге болады. Әрбір қиындықтың өзіндік ерекшелігі мен құрылымы бар.

1. «Қиын» клиенттер

Психологиялық кеңеске келетін адамдардың көпшілігі әдетте іскерлік көзқарас танытып, өз жағдайын өзгертуге қызығушылық білдіреді және ынтымақтастыққа дайын болады. Мұндай жағдайда жұмыс өнімді өтеді. Алайда кейде кеңесшіге жұмысты қиындататын клиенттер де кездеседі. Әсіресе кеңес берудің алғашқы кезеңінде олардың мінез-құлқы психологиялық процесті тежейді. «Қиын» клиенттердің кейбір түрлері:

«Ойыншы» клиент. Кеңесшіге тек көңіл көтеру үшін келеді. Шынайы мәселесі жоқ немесе болған күннің өзінде оны шешуге ниеті жоқ. Мұндай клиенттің ұстанымы: «Сіз қандай маман екеніңізді көрейік». Бұл жағдайда бірлескен жұмыс жүргізу мүмкін болмайды.

«Психолог» клиент. Кеңеске келуінің мақсаты – өзінің айналасындағыларға психологиялық ықпал ету, яғни алған білімін басқаларды манипуляциялау үшін пайдалану. Өзінің жеке қиындықтары жоқ. Мұндай клиентпен жұмыс істеу не істемеу – кеңесшінің шешімі.

«Эстет» клиент. Өз мәселелерін өте әдемі, анық әрі логикалық тұрғыда баяндап, оларды жүйелеп жеткізеді. Алайда бұл тұрақтылық оның шынайы ашылмағанын көрсетеді. Мұндай жағдайда кеңесші клиенттің шынайы сезімін анықтап, әңгіменің жалған реңін атап көрсетуі тиіс. Сондай-ақ оған ойларын қағазға түсіріп, сол мәтін арқылы жұмыс істеуді ұсынуға болады.

Бұл типтегі клиенттер кеңесшіге қосымша күш пен кәсіби икемділік талап етеді. Оларды дұрыс бағыттап, сенім орнату – психологиялық көмектің негізгі міндеттерінің бірі.

Кеңесшінің қателіктері.

Қателіктің бірінші түрі – клиенттің қиындықтарын дұрыс түсінбеушілік. Бұл кеңес беру кезінде ақпараттың аздығынан болуы мүмкін. Сондықтан да, қиындықтарды анықтауда тез қорытынды жасамау, сонымен қатар, маңызды жағдайларды анықтап айтып беруіне көндіру. Қиындықтарды дұрыс түсінбеушілік бұл алынған материалдарды қисық интерпретациялау. Кеңесші шамадан тыс икемсіз болуы мүмкін және өзінің алғашқы концепциясынан бастарта алмауы, алынған мәліметтерді жоққа шығара алады. Сонымен қатар, қате интерпретация кеңесшінің жеке қасиеттері; клиентке басқа көзбен қарау, өзінің шешілмеген қиындықтары жатады. Ең бастысы психологиялық сауаттылықтың жеткіліксіздігі.

Екінші қателіктің түрі – қате кепілдемелер беру. Осының себептері бірдей.

Қателіктің үшінші түрі – кепілдемелер негізінде дұрыс, бірақта жүзеге асыру мүмкін емес. Осындай кепілдемелер тәжірибе жүзінде орындауға мүмкін емес, олар адамның ішкі жағдайларына(клиенттің ерекшеліктері), немесе сыртқыжағдайларға байланысты(қаражаттың жоқтығы, физикалық мүмкіншіліктердің болмауы). Мүмкін емес кепілдемелерді орындаймын деп, клиент жұмыс істеуге деген талпынысы азаяды. Сондықтан клиенттің мүмкіншіліктерін ескере отырып, кепілдемелер берілуі қажет.

Дамуында ауытқушылығы бар балалардың отбасыларына психологиялық кеңес берудің міндеттері

Осы облыс көлемінде екі ірі объектіні бөліп көрсетуге болады. «Объект» ұғымын жеке қарастырғанда, оны кеңес беру процесіндегі белсенді тарап ретінде сипаттауға болады. Бұл – отбасымен жүргізілетін кеңес беру және балаға жеке кеңес беру.

Жасөспірімдерге арналған жеке кеңес беру барысында жасөспірім өз санасында туындаған қиындықтарды ашық жеткізіп, көмек сұрай алады. Бұл кезеңде оның психикасында айқын ауытқулар болмауы маңызды.

Ал отбасымен кеңес беру кезінде диагностикалық жұмыс жүргізіледі, мұнда бала көбіне пассивті рөл атқарады. Осы бағыттағы кеңес беру түрлерін төменде толығырақ қарастыруға болады.

1. Дамуында ауытқушылығы бар отбасына кеңес беру. Отбасыға психологиялық кеңес беруде бірнеше модельдерді қарастырады. Олардың ішіндегі ең маңыздылары:
2. Педагогикалық моделі («Семья в психологической консультации», 1989): ата-аналардың педагогикалық кешенінің жетіспеушілігінің гипотезасына және баланы тәрбиелеуге көмек көрсетуге негізделеді. Кеңес беруші ата-аналардан түскен шағымдарды анализдеу арқылы, олармен бірге тәрбиелеу іс-шаралар бағдарламасын құрастырады. Ол маман ретіндегі рөлді қабылдап, кеңестер мен тапсырмалар бере отырып, олардың шешу жолдарын тексеріп отырады. Қиындықтар ата-аналарында болуы мүмкін деген сауал толық қарастырылмайды.
3. Диагностикалық моделі. Ата-аналарда балалары туралы ақпарат аз деген гипотезаға неігделген. Диагностикалық қорытыңды ретінде қөмек көрсетуді шамалайды. Сондай-ақ осы көмек арқылы ата-аналарына дұрыс шешім қабылдауына септігін тигізеді (керекті мектепке, ауруханаға және т.б жерлерге жіберуге бағыттайды).
4. Психологиялық (психотерапиялық) модель.

Отбасындағы қиындықтар көбіне отбасы ішіндегі дұрыс қарым-қатынас жасамаудан, отбасы мүшелерінің жеке қасиеттерінен немесе ара-қатынастарының бұзылуынан туындайды деген болжамға негізделеді.

Маманның көмегі – отбасының ішкі ресурстарын пайдалана отырып, стресстік жағдайларға бейімделуіне қолдау көрсету.

Нақты отбасылармен жұмыс барысында бұл модель басқа көмек түрлерімен қатар қолданылуы қажет. Нақты кеңес берудің міндеттері көрсетілген модельдердің біреуін пайдаланған кезде пайда болады. Негізгі міндеттерді келесі ретпен қарастыруға болады:

• баланы тәрбиелеуде дұрыс тактиканы таңдауына жәрдемдесу;
• белгілі бір дағдыларды меңгеруге көмектесу;
• дамуындағы ауытқуларға байланысты баланың жас ерекшеліктері мен жеке қасиеттері жөнінде ата-ананы ақпаратпен қамтамасыз ету;
• баланың мүмкіндіктерін бағалауға қолдау көрсету;
• әртүрлі түзету жұмыстарының әдістемесін үйрету;
• балаға кері әсер ететін отбасылық қарама-қайшылықтарды үйлестіру;
• дамуында ауытқуы бар баланың пайда болуына байланысты туындаған ішкі жанжалдарды шешуге көмектесу;
• пайда болатын типтік стресстік жағдайларда қолдау көрсету.

Бұл тізімді жалғастыруға болады. Мысалы, маман ата-аналарға баланы арнайы мекемеге тұрақты орналастыру немесе отбасында тәрбиелеу жөнінде шешім қабылдауға көмектесе алады. Дегенмен көбіне жоғарыда аталған көмек түрлері отбасы үшін жеткілікті болып саналады.

Кеңес беру әдістемесі қарапайым көрінгенімен, өзіндік ерекшеліктері бар. Ең алдымен, ата-аналармен немесе балаға жауапты ересектермен әңгімелесу қажет (Бурменская Г.В., Карабанова О.А., Лидерс А.Г. және т.б., 2002).

Ең маңыздысы – кеңес берушінің отбасындағы қиындықтарды шын ниетпен түсініп, балаға көмектесуге ұмтылысы. Кеңесші ата-аналардың іс-әрекетін қатаң сынамауы тиіс; алғашқы кездесулерде мұндай сынға мүлде жол берілмейді. Сонымен қатар ата-аналарды кеңес берудің мақсаты мен міндеттерімен таныстыру, кеңес барысында туындауы мүмкін кедергілер мен қиындықтарды алдын ала атап өту маңызды. Баланың болашақ дамуын нақты болжамау ұсынылады.

Кеңес беру жұмыстары жеке де, топтық форматта да жүргізілуі мүмкін. Бұл жағдайда ата-аналар семинарлары, топтық тренингтер және басқа да ата-аналық қолдау топтары өз тиімділігін жақсы көрсетеді.

Әрбір тәжірибелі психолог мұндай жұмысты жүргізе бермейді. Маманның әлеуметтік психология және түзету педагогикасы саласында терең білімі болуы қажет.

Дамуында ауытқуы бар балалармен кәсіби кеңес жүргізу мәселесіне тоқталсақ, өкінішке қарай, бұл бағытта толыққанды бағдарлама әлі жасалмаған. Дегенмен баланың кәсіби тұрғыда өзін-өзі анықтауы – оның әлеуметтенуінің маңызды бөлігі. Сондықтан осындай жұмысқа ата-аналарды да тарту қажет. Бұл олардың ақпараттылық деңгейін арттырып, дұрыс мінез-құлық қалыптастыруға ықпал етеді.

2. Балаға психологиялық кеңес беру

Мұндай консультациялар сирек кездеседі және көбіне жасы үлкен балалармен жүргізіледі. Бұл жағдайда тек бала – кеңес берудің негізгі объектісі болып табылады. Соған қарамастан, бұл бағыттағы жұмыстарды дамыту қажет. Әсіресе анализаторлары дамымаған балалар сияқты белгілі бір санатқа ерекше көңіл бөлінуі тиіс.

• Жасөспірімдерде мынадай қиындықтар жиі байқалады:
• қатарластарымен қарым-қатынас жасау;
• ата-аналармен өзара түсіністік орнату;
• денсаулықтағы ақауларға байланысты жеке мәселелер;
• кәсіби өзін-өзі анықтаудағы қиындықтар.

Жоғарыда аталған қағидалар мен ұстанымдарға сүйене отырып, көп жағдайда кеңес беру дәстүрлі тәсілдермен жүзеге асырылады. Алайда балалардың өздері де, ата-аналары да бұл қиындықтардың мәнін көбіне толық түсіне бермейді.

Сондықтан кеңесшінің негізгі міндеттері:

1. жасөспірімнің кәсіби өзін-өзі анықтауға жалпы дайындығын қалыптастыру;
2. мамандықты дұрыс таңдауға көмектесу.

Жұмыс барысында жасөспірімдерді белсенді қатысуға тарту үшін ойындар мен пікірталастар ұйымдастырылады. Сонымен бірге нақты мамандық таңдауда сақтық қажет: денсаулығында ақауы бар балаларға ұсынылатын кәсіп олардың мүмкіндіктеріне сай болуы тиіс, өйткені әрбір мамандықтың өзіндік қиындықтары бар.

Дамуында ауытқуы бар балаларға психологиялық кеңес беру 

Мұндай кеңес беру жұмыстары жиі кездесе бермейді және көбіне жасы үлкен балалармен ғана жүргізіледі. Яғни кеңес берудің негізгі объектісі – жасөспірімдер. Соған қарамастан бұл бағыттағы жұмыстарды дамыту қажет.

Жасөспірімдерде мынадай қиындықтар жиі байқалады:

• қатарластарымен қарым-қатынас орнату;
• ата-аналармен өзара түсінісу;
• денсаулықтағы ақауларға байланысты жеке мәселелер;
• кәсіби өзін-өзі анықтаудағы қиындықтар.

Жоғарыда көрсетілген қағидалар мен ұстанымдарға сүйене отырып, көп жағдайда кеңес беру дәстүрлі тәсілмен жүзеге асырылады. Алайда жасөспірім шақта ата-аналар мен құрдастар арасындағы қарама-қайшылықтар айқындала түседі. Бұл – жас ерекшелігіне байланысты табиғи құбылыс және арнайы психологиялық қолдауды қажет етеді.

Д.Б. Элькониннің жасөспірімнің орталық жаңа құрылымдары жөніндегі теориясына сәйкес, бұл кезеңде бала өзін енді бала емес, ересек адам ретінде сезіне бастайды. Ол өзін үлкен ретінде қабылдауды қатты қалайды. Негізгі іс-әрекеті – құрдастарымен араласу. Дәл осы қарым-қатынас арқылы жүріс-тұрыс пен өзіндік сана қалыптасады.

Сондықтан жасөспірімде ересектермен қатынасында да, кейде құрдастарымен де түрлі даулар мен қиындықтар туындауы мүмкін.

Жасөспірімдермен жұмыс барысында ойын әдістерін белсенді қолдану маңызды. Әсіресе рөлдік ойындар тиімді: мысалы, кеңес беруші жасөспірімнің рөлін, ал жасөспірім анасы немесе құрдасы рөлін сомдап, баланы қинайтын жағдайларды бірге талқылайды. Топтық жұмыс кезінде «Түсіністікке қалай қол жеткізуге болады», «Мен және менің достарым» сияқты тақырыптарға арналған пікірталастар (дискуссиялар) өткізіледі. Мұндай әдістер жасөспірімнің қызығушылығын арттырады.

Дегенмен ойындарды жеке ерекшеліктерін ескеріп ұйымдастыру қажет: тілдік, интеллектуалдық, қимыл-қозғалыс қабілеттерін назарға алған жөн. Кеңес беруші өзін ұстамды көрсетіп, жанжалды жағдайларды жасөспірімнің немесе оның анасы мен құрдасының рөліне еніп түсіндіреді. Топтық кеңес беру барысында жасөспірімге жанжал кезінде өзін қалай ұстауды үйретеді.

Қарым-қатынастағы қиындықтар көбіне өзге адамның позициясымен келіспеуден туындайды. Мұндай дағдыларды дамыту үшін эмпатиялық тыңдау әдісі қолданылады.

Жасөспірімнің өз орнын бағалай алмауы және ақауына байланысты ішкі қайшылықтары күшейеді. Бұл кезеңде өзін-өзі тану мен сана қалыптасуы – жасөспірімнің басты психологиялық ерекшеліктері. Ойлаудың дамуымен бірге өз мүмкіндіктерінің шектеулілігіне назар аудару жеке дамуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Ақаулық бала кезде байқалғанымен, жасөспірім шақта айқынырақ көрінеді. Соның салдарынан кемістік сезімі немесе өзін төмен бағалау қалыптасып, өмірге деген қызығушылық әлсірейді.

Бұл қасиеттер көбіне жеткілікті тәрбие берілмеген, әлеуметтік қолдау таппаған ортада өскен немесе дизонтогенездің дефицитарлы түрі бар балаларда кездеседі. Көп жағдайда мұндай жасөспірімдерде мінездің акцентуациясы байқалады:

сенситивті тип – ұялшақтық, өзін төмен бағалау;

психастеникалық тип – шешім қабылдай алмау, болашаққа қорқынышпен қарау;

астеноневротикалық тип – уайымшылдық, денсаулығы үшін шамадан тыс қорқыныш.

Жасөспірім кезеңінде «Мен кіммін?», «Мен қандаймын?» деген негізгі сұрақтарға толыққанды жауап табу қиынға соғады. Өзін тым жоғары бағалау – кейде шынайылықтан қашып, жоқты бар деп қабылдаудың белгісі.

Кеңес берушінің басты міндеті – жасөспірімді шынайылыққа үйрету және өзін өз қалпында қабылдауына көмектесу. Жұмыс жеке кеңес беру схемасы бойынша жүргізіліп, негізгі мақсат – клиенттің жеке қасиеттерін дамыту. Бұл үдеріс гуманистік бағытта өтеді және оның негізгі қағидалары: өзін-өзі бағалауды көтеру, өзіне деген сенімді нығайту, танымдық және эмоциялық процестерді белсендіру.

    Жеке психологиялық кеңес берудегі қазіргі заманғы жалпы стратегия осындай. Алайда дамуында ауытқуы бар жасөспірімдерге кеңес беру кезінде бірқатар этикалық жайттарды ескеруді ұмытпау қажет. Мұндай балалар үшін өзін-өзі тану мен жеке есею жолындағы әрбір шағын қадамды байқап, атап өту өте маңызды.

    Кейде қосымша әдістерді қолдану пайдалы болуы мүмкін. Мысалы, кеңес беруші ұқсас ақауы бар адамның жеке және әлеуметтік-психологиялық қиындықтарды сәтті еңсеру тәжірибесін айтып беруі немесе топтық жұмысқа сондай адамды шақыруы мүмкін. Егер шақырылған қонақ шынымен де ішкі жанжалдан арылған, кемел және үйлесімді тұлға болса, бұл жасөспірімдер үшін «құндылықтарды қайта бағалауға» және жеке дамуға қуатты серпін береді.

    Дамуында ерекшелігі бар жасөспірімдерге кәсіби кеңес беру жұмысы да ерекше маңызды. Оның басты міндеттері:

• кәсіби өзін-өзі анықтауға жалпы дайындықты қалыптастыру;
• нақты мамандықты таңдауда көмек көрсету.

    Н.С. Пряжниковтың (1996) жіктеуіне сәйкес кәсіби кеңес беру түрлеріне ерте (балалық шақтағы), мектеп кезеңіндегі және жоғары сынып оқушылары мен түлектерге арналған кәсіби кеңестер жатады.

Ерте кәсіби кеңес беру мамандықты нақты таңдауға әлі көп жылдар қалған кезде алдын ала жүргізіледі. Негізгі мақсаты – ақпараттық сипатта: балаларды кәсіптер әлемімен жалпы таныстыру және олардың еңбек іс-әрекетіндегі алғашқы тәжірибесін бірге талқылау. Мұндай кеңес ата-аналарға арналса да, баланың өз психологиялық қасиеттерін түсініп, дамытуға деген қызығушылығын арттыруға мүмкіндік береді.

Мектептегі кәсіби кеңес беру

1. Жасөспірімдердің өз бетінше кәсіби бағыт таңдауына ішкі дайындықты біртіндеп қалыптастыруға бағытталған. Бұл кеңес үш құрамнан тұрады:

когнитивтік – мамандыққа дайындық әдістері мен жолдарын меңгеру;

ақпараттық – кәсіптер әлемін тереңірек тану;

моральдық-жігерлі – таңдау жасауға және әрекет етуге дайын болу.

Мақсаты – түпкілікті шешім қабылдату емес, жасөспірімге қазіргі және болашақ өмір жоспарын айқындауға көмектесу.

2. Жоғары сынып оқушылары мен түлектерге кәсіби кеңес беру

Бұл кезеңде кеңесші жасөспірімге кәсіби жолын нақтылап, таңдауды шектеуге көмектеседі. Алайда маман өзі сенімді болса да, бір ғана бағытты ұсынумен шектелмеуі керек.

    Дамуында ауытқулары бар балаларға кәсіби кеңес беру кезінде қалыпты дамитын балалар үшін әзірленген әдістер пайдаланылады, бірақ бұл кезде кеңес берудің ерекшелігін міндетті түрде есепке алу керек. Біріншіден мамандықтар ортасы жастардың психологиялық және анотомия-физиологиялық шектеулерден қысқартылуын меңгерілуі мүмкін. Сондай-ақ біздің елімізде сол немесе өзге мамандықтарды меңгеруде жеңілдететін бейімделудің өте аз болуы. Сондықтан қандайда бір мамандықты үлкен абайлықпен үсыну керек.

          Екіншіден, мүмкіндіктері шектеулі жасөспірімдер мен жастарда бастапқы патологияға және кейінгі әлеуметтік жағдайларға байланысты тұлғалық ерекшеліктер мен эмоционалдық-жігерлік салада қиындықтар жиі кездеседі. Олар көбіне енжар, өз болашағы үшін, соның ішінде кәсіби тағдыры үшін де, жеке жауапкершілікті сезінбейді, ересектерге психологиялық тұрғыдан тәуелді келеді, өзін-өзі бағалауы да шынайы болмайды.

          Дұрыс кәсіби өзін-өзі анықтауды қиындататын қауіпті факторларға мыналар жатады:

• жалпы және кәсіби қызығушылықтардың баяу қалыптасуы;
• әлем туралы білімінің құрдастарына қарағанда аз болуы;
• кәсіби ниет пен қызығушылықтың нақты мүмкіндіктерге сәйкес келмеуі.

          Мысалы, көзі нашар көретін жасөспірімнің астроном болуды немесе церебралды сал ауруы бар қыздың актриса болуды армандауы – кәсіби қызығушылық пен шынайы мүмкіндік арасындағы сәйкессіздікті көрсетеді. Мұндай жағдайлар кәсіби кеңес беруді қиындатып, қосымша міндеттерді талап етеді, соның ішінде орынсыз кәсіби ниеттерді түзету де бар.

          Үшіншіден, нақты мамандықты таңдау мәселесін шешу кезінде кеңесші жасөспірімнің психофизикалық мүмкіндіктерін жан-жақты бағалап, оның болашағын болжау үшін басқа мамандарды, ең алдымен клиницистерді, міндетті түрде тартуы қажет.

          Төртіншіден, дамуында ауытқуы бар балалар көбінесе ата-анасының пікіріне сүйенеді, ал ата-аналар баласының мүмкіндіктері мен болашағын әрдайым дәл бағалай бермейді. Сондықтан ата-аналарға да мақсатты кеңес беру қажет: баланың кәсіби мүмкіндіктерін дұрыс бағалауға көмектесу және олармен бірлесіп ортақ ұстаным қалыптастыру маңызды.

          Кеңес беру жұмысының стратегиялары әртүрлі болуы мүмкін. Қазіргі уақытқа дейін ең көп тараған әдіс – «диагностика–ұсыныс» тәсілі. Бұл тәсілде алдымен жасөспірімге психодиагностикалық тексеру жүргізіліп, нәтижелері талданады. Кейін бұл деректер белгілі бір мамандық талаптарымен салыстырылып, жарамдылығы талқыланады, содан соң кеңес сипатында ұсыныс беріледі.

          Соңғы жылдары басқа стратегия – «белсендіру» бағыты кең дамып келеді. Ол бала мен маманның өзара әрекеттестігіне, ынтымақтастығына және диалогына негізделеді. Мұндағы негізгі мақсат – баланың жалпы белсенділігін арттыру, өзін-өзі тану қабілетін дамыту және саналы түрде кәсіби таңдау жасауға жағдай қалыптастыру (Н. С. Пряжников, 1996).

          Кеңес беру жұмысының стратегиялары:

          І. Диагностикалық-ұсыныс стратегиясы.

          Бұл стратегияның мәні – диагностикалық әдістер арқылы адамның белгілі бір мамандыққа сәйкестігін анықтау. Мұндағы басты қағида: таңдалатын мамандық жасөспірімнің мүмкіндіктері мен қызығушылықтарына сәйкес келуі керек. Дегенмен, Е. А. Климов (1990) атап өткендей, адамның қабілеттері еңбек барысында дамитынын ескерсек, кәсіби жарамдылықты алдын ала толық болжау мүмкін емес. Соған қарамастан, нақты кәсіби таңдау кезінде бұл тәсіл өзектілігін жоғалтпайды.

          Жұмыс тактикасы үш өзара байланысты міндеттен тұрады:

1. Жасөспірімнің психологиялық және анатомия-физиологиялық ерекшеліктерін бағалау, қызығушылықтары мен бейімділіктерін анықтау.
2. Таңдалатын мамандықтың талаптарын зерттеу, яғни еңбек жағдайлары мен кәсіби біліктілік сипаттамаларын талдау.
3. Жасөспірімнің мүмкіндіктері мен мамандық талаптарын салыстыру, қажет болса кәсіби ниеттерін түзету.

          Бірінші міндет психодиагностикалық әдістер, сауалнамалар, тесттер және медициналық-педагогикалық құжаттарды талдау арқылы орындалады. Екінші міндетті шешу үшін түрлі мамандықтарға арналған профессиограммалар пайдаланылады: онда еңбек жағдайлары, санитарлық-гигиеналық талаптар, психикалық және физикалық көрсеткіштер сипатталады.

          Ең күрделі – үшінші міндет. Кеңес беруші жасөспірімнің психофизиологиялық мүмкіндіктерін мамандық талаптарымен салыстырып, кәсіби маңызды қасиеттердің арақатынасын бағалайды. Мысалы, есту қабілеті бұзылған жасөспірім құтқарушы болғысы келуі мүмкін, бірақ бұл мамандықтың биіктікте жұмыс істеу, аз дыбысты есту және кеңістікті бағдарлау талаптары оған сәйкес келмейді. Мұндай жағдайда кеңесші кәсіби ниеттерді түзетіп, баланың қызығушылығына жақын басқа мүмкін мамандықтар туралы ақпарат ұсынады.

          Баланы кәсіппен таныстыруда Е. А. Климовтың еңбектеріне сүйене отырып, мамандықтар «адам–адам», «адам–техника», «адам–табиғат», «адам–белгі», «адам–көркем бейне» сияқты бес негізгі салаға бөлінеді. Осы топтардың ішінен жасөспірімнің қызығушылығына жақын бағыт ұсынылады. Кеңестің басты мақсаты – тек бір мамандықты таңдап беру емес, денсаулық тұрғысынан жарамсыз бағыттарды да анықтап көрсету.

          ІІ. Белсендіру стратегиясы

          Бұл стратегия жасөспірімді кәсіби және тұлғалық өзін-өзі анықтауға белсенді дайындауға бағытталған. Н. С. Пряжников (1996) ұсынған модель мына кезеңдерді қамтиды:

1. Бастапқы кезең – оқушы туралы ақпарат жинау.
2. Мәселені жалпы бағалау – баланың ерекшелігін, қиындықтарға көзқарасын талдау.
3. Профконсультациялық болжам ұсыну – алдын ала кәсіби нұсқаларды қарастыру.
4. Мәселе мен мақсатты бірлесіп анықтау – жасөспіріммен бірге негізгі бағытты белгілеу.
5. Шешім іздеу –

• нақты шешім қабылдау;
• моральдық-эмоционалдық қолдау көрсету;
• эмоционалдық тұрақтылықты қалыптастыру.

6. Жұмысты қорытындылау – бірлескен талдау және әрі қарайғы қадамдарды жоспарлау.

          Бұл нобай қатаң шеңберге бағынбайды: нақты жағдайға қарай кезеңдердің реттілігі өзгеруі мүмкін. Стратегияның негізгі мақсаты – жасөспірімнің өз қабілетін түсініп, саналы кәсіби таңдау жасауына және тұлғалық дамуына жағдай жасау.

Бақылау сұрақтар

1. Психологиялық кеңес беру стратегиясын таңдау қандай факторларға байланысты анықталады? Бұл жағдайда қандай диагностикалық тәсілдерді ескеру қажет?
2. Баланың даму мәселелеріне байланысты ата-аналарға арналған психологиялық кеңестің ерекшеліктері қандай? Ал жасөспірімнің даму мәселелерінде қандай айырмашылықтар бар?