5. 1 Білім беру мекемелеріндегі психология-медициналық-педагогикалық консилиумдар (ПМПК)

Білім беру мекемелерінің желісінің кеңеюі мен өз оқу бағдарламалары бар баламалы мектептердің пайда болуы, сондай-ақ ата-аналарға өз балалары үшін білім беру мекемесін еркін таңдау құқығының берілуі кейбір балалардың оқуына байланысты түрлі мәселелердің туындауына әкелуде. Мұндай жағдайлардың себептері әртүрлі: балалардың мінез-құлық ерекшеліктері мен оқудағы қиындықтары, олардың психофизикалық мүмкіндіктерінің педагогикалық талаптарға сәйкес келмеуі, ақыл-ой дамуының деңгейін ескермеу, баланың соматикалық және жүйке-психикалық жағдайы, сондай-ақ мектептік оқуға дайын еместігі (жеке қызмет түрлерінің қалыптаспауы, қарым-қатынас дағдыларының жеткіліксіздігі, эмоционалды-ерік сферасының толық дамымауы).

Осының бәрі балаға көмек көрсетудің жаңа жолдарын іздеуді қажет етті. ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап педагогтар мен психологтар қалалық және аймақтық білім беру басқармалары жанынан жалпы білім беретін мектептерде психолого-медико-педагогикалық консилиумдар (ПМПК) құра бастады. Олардың негізгі міндеті – баланың жас ерекшеліктері мен жеке психофизикалық қасиеттерін ескере отырып, оқыту мен тәрбиелеудің оңтайлы жағдайын қамтамасыз ету.

ПМПК өз қызметін білім беру мекемесінің жарғысына және ата-аналармен келісім негізінде жүзеге асырады. Консилиум жұмысы баланың диагнозын нақтылауға, оған сәйкес білім беру мекемесінің түрі мен оқыту формасын айқындауға, әрі қарай тәрбиелеу мен оқытудың жеке бағдарламасын таңдауға бағытталады.

ПМПК-ның мақсаты мен міндеттері

ПМПК-ның негізгі мақсаты – дамуында ауытқуы бар балаларға білім беру мекемелерінде психологиялық, медициналық және педагогикалық қолдау көрсету арқылы олардың оқыту және тәрбиелеу жағдайларын ұйымдастыру.

Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін келесі міндеттер шешіледі:

• Дамуында түрлі ауытқуы бар балаларды дер кезінде анықтап, жан-жақты кешенді тексеруден өткізу;
• Айқындалған ауытқулардың себептері мен сипатын анықтау (мысалы, девиантты мінез-құлық, құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынастағы кикілжің жағдайлар, үлгерімнің төмендеуі және т.б.);
• Балалардың әлеуетті мүмкіндіктерін бағалап, оларға мақсатты бағытталған арнайы (түзету) көмек көрсету үшін тиісті білім беру мекемесіне немесе ПМПК-ға жолдау; оқыту түрін, оқу-тәрбие бағдарламасын және мекеме формасын таңдау;
• Қатер тобындағы балалардың дамуын ескере отырып, жеке және кешенді мақсатты бағдарламалар әзірлеу;
• Даму динамикасын бақылау: оқу жылының басы мен соңында диагностикалық жұмыстар жүргізу арқылы білім беру бағытын нақтылау және қажетті түзетулер енгізу;
• Балалардың физикалық, интеллектуалдық және эмоционалдық қиындықтарының алдын алу;
• Ата-аналарға тұрақты кеңес беру және әдістемелік көмек көрсету.

Көрсетілген міндеттерді іске асыру мектеп педагогикалық ұжымы мен ПМПК мамандарының тығыз өзара әрекеттесуі арқылы жүзеге асырылады.

ПМПК жұмыстарының ұйымдастырылуы

ПМПК мамандары баланы зерттеуді ата-анасының немесе педагогтың сұранысы бойынша бастайды. Сабақ кезінде немесе бос уақытында (ойын, серуен кезінде) мақсатты бағытталған бақылау жүргізіледі. Баланың жасы мен психофизикалық ерекшеліктері ескеріліп, жеке тексеру ұйымдастырылады.

Барлық мамандардан алынған мәліметтер ПМПК отырысында қаралып, баланың даму ерекшеліктері мен мүмкіндіктері талданады және салыстырылады. Нәтижесінде білім беру мекемесі балаға қажетті жағдайларды қамтамасыз етуі тиіс немесе, қажет болған жағдайда, ата-анасының рұқсатымен қосымша диагностика үшін оны ПМПК-ға жолдайды.

Егер баланы басқа білім беру қызметі түріне (түзету сыныбы, арнайы топ, үйде оқыту және т.б.) ауыстыру қажет болса, педагогикалық мінездеме, ПМПК мамандарының қорытындысы, жеке даму картасы және соңғы ұжымдық шешім мен ұсыныстар дайындалады. Баланы ПМПК-ға жіберу кезінде ұжымдық қорытындының көшірмесі ата-анасына беріледі. Ал жеке мамандардың қорытынды көшірмесі пошта арқылы немесе ПМПК өкілінің қолымен жеткізіледі. ПМПК қорытындыларының көшірмесі басқа мекемелер мен ұйымдарға тек ресми сұраныс негізінде ғана жіберіледі.

ПМПК-да келесі құжаттар жүргізіледі:

• Консилиум мамандары тексерген балалардың есепке алу және жазба журналы;
• ПМПК ұжымының қорытындысы мен ұсыныстары және мамандардың жеке ұсыныстары тіркелген құжаттар;
• Оқып жүрген тәрбиеленушілердің жеке даму картасы.

Психологиялық-медициналық-педагогикалық комиссиялар мен кеңес берулер

Әртүрлі бұзылыстары бар балаларға арналған кешенді арнайы мекемелерде ПМПК қызметі дәстүрлі түрде жүзеге асырылады. Бұл құрылымдар білім беру, денсаулық сақтау және халықты әлеуметтік қорғау органдарының бірлесуімен ұйымдастырыла бастады. Сонымен қатар әрбір арнайы балалар мекемесі (ақыл-ойы артта қалғандар, зағиптар мен нашар көретіндер, саңыраулар мен нашар еститіндер және т.б.) ПМПК қызметінің аясында жұмыс істейді.

Алайда бұл комиссиялардың жұмысына кәсіби мамандар қатысқанына қарамастан, ұйымдастырудағы бірқатар қиындықтар да кездеседі. Мысалы, балаларды тексерудің уақытының шектеулілігі, даму динамикасын ұзақ мерзімде бақылаудың мүмкін еместігі, психикалық жағдайды бағалаудағы жеткіліксіздік секілді факторлар медициналық және психо-диагностикалық тексерудің сапасын төмендетеді. Соның салдарынан диагнозды дұрыс қоймау жағдайлары жиі ұшырасады. Мұндай мәселелер медициналық және психо-педагогикалық зерттеулерге де тән.

Көп жылдар бойы (шамамен 1660–1680 жылдары) психолого-медициналық комиссия жұмысының қосымша жолдарын іздеу жалғасып, психолого-медико-диагностикалық әдістер мен критерийлер жасалды. Бұл бағыттағы зерттеулерді белгілі дефектологтар — С.Д. Забрамная, А.Р. Лурия, К.С. Лебединская және Ж.И. Шиф жүргізді.

Қазіргі уақытта елімізде ПМПК қызметін ұйымдастырудың әртүрлі формалары бар. Олардың ішінде көпқұрылымды комиссиялар, түрлі түзету-білім беру мекемелерінің бірігуі, бір мектептің шеңберінде профильдік топтарды жинақтау сияқты үлгілер қолданылады. Сондай-ақ білім беру мекемелерінің жұмыс мерзіміне қарай ПМПК-ның типтік құрылымы мен ұйымдастыру шарттары қарастырылады. Әкімшілік бөлініске сәйкес республикалық, аймақтық, қалалық, облыстық және ауданаралық деңгейдегі ПМПК құрылымдары қызмет етеді.

ПМПК арнайы (түзету) мекемелерін жасақтау мәселелерін шешіп қана қоймай, сонымен бірге консультациялық-диагностикалық және түзету көмегіне мұқтаж балаларға жан-жақты көмек көрсетеді. Комиссияға жеке білім беру немесе емдеу мекемелерімен қатар, ата-аналардың өздері немесе жасөспірімнің жеке өтініші бойынша да жүгінуге болады.

ПМПК-ның штаттық құрамына келесі мамандар кіреді:

• дәрігерлер (педиатр, невропатолог, психиатр, отоларинголог, офтальмолог, функционалды диагностика дәрігері);
• педагог-дефектолог (олигофренопедагог, тифлопедагог, сурдопедагог, ортопед);
• логопед;
• психолог;
• әлеуметтік педагог;
• медициналық сарапшы.

Комиссияның барлық жұмысын ПМПК жетекшісі басқарады. Ол баламен тікелей тәжірибелік жұмыс жүргізу тәжірибесіне ие және дефектология саласы бойынша жоғары білімі бар маман болуы қажет. Оның міндеттеріне ұжымдық жұмысты ұйымдастыру, ПМПК-ны қажетті құрал-жабдықпен қамтамасыз ету, білім беру, денсаулық сақтау және халықты әлеуметтік қорғау органдарымен өзара байланыс орнату, ПМПК-ның жұмысын жоспарлау және кадрлық қамтамасыз ету кіреді.

Аймақтардың материалдық базасы мен мамандармен қамтамасыз етілу деңгейіне байланысты ПМПК құрылымында жеке бөлімдер жасақталуы мүмкін. Әр бөлім өз бағыты бойынша жұмыс атқарып, ПМПК қызметінің мазмұнын құрайды. Мұндай бөлімдерге консультациялық-диагностикалық, түзету және ғылыми-әдістемелік бөлімдер жатады.

Осылайша ПМПК-ның іс-әрекеті кешенді түрде жүргізіліп, балаларға жан-жақты диагностика, кеңес беру және түзету көмегін ұсынуға бағытталады.

Кеңес беру-диагностикалық жұмысы

Психологиялық-медициналық-педагогикалық комиссияның (ПМПК) ең маңызды міндеттерінің бірі – оның іс-әрекетінің мазмұнына сай балалар мен жасөспірімдерді кешенді диагностикалау болып табылады. Баланы жеке зерттеу нәтижелері негізінде әрбір консультация кезінде анықталған бұзылыстар сипатталып, қорытынды жасалады. Баланың психофизикалық және жеке ерекшеліктері ескеріле отырып, алдағы түзету, оқыту мен тәрбиелеуге қатысты ұжымдық шешім қабылданып, нақты ұсыныстар беріледі.

Көп жағдайда бала сол мекемеде оқуын жалғастыру жөнінде кеңес ұсынылады. Мұндай кезде оның ісі ПМПК-ға қайта келіп, қорытынды көшірмесі ПМПК мұрағатына жіберіледі (шамамен 10 жыл сақталады). Зерттеуден өткен балалар мен жасөспірімдердің тізімі ПМПК кеңестері арқылы халыққа білім беру және әлеуметтік қамтамасыз ету органдарына жолданады. Ата-аналарына немесе олардың орнын басатын тұлғаларға қорытынды көшірмесі беріледі, бірақ онда баланың диагнозы көрсетілмейді.

Балаларды арнайы мекемеге бағыттау халыққа білім беру органдарының ПМПК рұқсаты негізінде жүзеге асырылады. ПМПК сондай-ақ арнайы (түзету) мекемелерді ұйымдастыру және оларды жасақтау жұмыстарын атқарады. Бұл жинақтау жұмыстарының мазмұнына балаларды медициналық, диагностикалық, психо-педагогикалық және логопедиялық тексеру кіреді.

Медициналық-диагностикалық тексеру. Балаларды медициналық тұрғыдан зерттеуге офтальмологиялық және соматоневрологиялық тексерулер енеді. Қажет болған жағдайда параклиникалық зерттеулер (РЭГ, Эхо-ЭГ, ЭЭГ, аудиограмма және басқа да зертханалық талдаулар) жүргізіледі. Дәрігер анамнез жинайды, ата-анасымен әңгімелесу арқылы ПМПК-ның зерттеу стратегиясын айқындауға көмектеседі. Бұл жұмыстарды тек дәрігер атқарады, дефектолог пен психологтың мұндай зерттеу жүргізуге құқығы жоқ.

Естуі төмен немесе сөйлеу бұзылыстары бар балаларды зерттеу кезінде вербалды емес тапсырмалар қолданылады. Ал көру қабілетінде бұзылыстары бар балаларда сөйлеу материалдары арқылы психикалық дамудың ерекшеліктері анықталады. Мұнда сөйлеудің сензитивті кезеңі, қозғалыс дағдыларының қалыптасуы, өзін-өзі күту, құрдастарымен қарым-қатынас жасау, моторика дамуы, ойын мінездемесі және басқа да көрсеткіштер бағаланады. Психикалық процестер бөлек қана емес, жеке тұлғалық деңгейде толық зерттелуі қажет.

Егер бала әлі мектепке бармаған болса, оның мектепке дайындығы міндетті түрде анықталады: ақыл-ой дамуының деңгейі, эмоционалды-ерік және әлеуметтік дайындығы бағаланады. Мектеп жасына жеткен балада қоршаған әлем туралы негізгі түсініктер, ойлау операциялары, сөйлеу дағдылары, танымдық белсенділік болуы керек; моторика, зейін, есте сақтау, қабылдау сияқты психофизиологиялық және психикалық функциялар қалыптасқан болуы шарт. Ең бастысы – баланың мінез-құлқы мен өзін-өзі күту дағдылары дамыған болуы тиіс, сондай-ақ құрдастарымен қарым-қатынас жасауға мүмкіндік беретін психологиялық қасиеттері қалыптасуы қажет.

Мектепте оқып жүрген балалардың мінез-құлқы мен ақауларының ауырлығын айқындау да маңызды. Оқыту процесі баланың дамуына елеулі үлес қосатындықтан, оқу іс-әрекетіне ерекше көңіл бөлінеді. Оқыту арқылы бала терең ойлау, оқу материалын меңгеру қабілетін дамытады. Сонымен қатар, оның көрсетілген көмекті қалай қабылдайтыны (көрсетілімнің маңызды түрі) да бағаланады. Бұл көмек баланың аналогиялық тапсырмаларды орындауға дайындығын көрсетеді.

Педагогикалық тексеру. Оқыту дағдыларын қалыптастыру, жазу, оқу, математика және басқа да білім салаларын бағалау жұмыстарын дефектолог жүргізеді. Қорытындыда баланың даму деңгейі анықталып қана қоймай, әрі қарай қандай түзету жұмыстары қажет екені көрсетіледі. Бұл кеңес педагогтар мен ата-аналар үшін маңызды нұсқаулық болып табылады.

Психологиялық тексеру. Психолог баланы бақылай отырып, психикалық функцияларды түзетуге қатысты ұсыныстар береді, эмоционалды-ерік және өзіндік сферасын зерттейді. Қажет болған жағдайда нейропсихологиялық зерттеу жүргізіледі.

Логопедиялық тексеру. Логопед сөйлеу дамуын, мінез-құлқын және сөйлеу ақауларының себептерін анықтайды. Ол артикуляциялық аппараттың жағдайын, импрессивті (фонематикалық есту, сөздерді түсіну, қарапайым сөйлемдерді, логико-грамматикалық құрылымдарды қабылдау) және экспрессивті (қайталамалы, номинативті, өз бетінше сөйлеу) сөйлеу қабілеттерін зерттейді. Баланың жазу дағдысы мен сөйлеу жады да бақыланады. Бұл деректер логопедке сөйлеу кемшілігінің табиғатын айқындауға және оның ақыл-ой дамуымен байланысын түсіндіруге мүмкіндік береді.

Әр маман өз зерттеуін жеке жүргізгенімен, қорытынды барлық мамандардың бірлескен талдауы негізінде жасалады. Диагноз бен қорытынды шығару кезінде барлық симптомдар мен дәлелдер толық ескеріледі. Кейбір жағдайларда бала арнайы мектепке баратын болса, онда одан әрі жүргізілетін жұмыс жөнінде қосымша кеңес беріледі.

Жұмыс жағдайы мен этикасы. Тексеру барысында жайлы және мейірімді атмосфера қамтамасыз етілуі тиіс. Баланы емтихан жағдайына түсірмеу және диагностика процесін күрделендірмеу маңызды. Бала және ата-анамен әңгімелесу кезінде кәсіби этика мен такт сақталады. Зерттеу өтетін бөлмеде артық суреттер, плакаттар немесе бөгде адамдар болмауы керек. Баланың, ата-аналардың және комиссия мүшелерінің орналасуы да көп мағынаға ие.

Психология-педагогикалық тексеру кезінде назар аударатын негізгі жайттар:

1. Баланың тексеріске эмоционалды реакциясы. Қорқыныш немесе қобалжу – жаңа орта мен бейтаныс адамдарға берілетін қалыпты жауап. Кейбір балалар адекватты емес мінез-құлық та көрсетуі мүмкін.
2. Тапсырма мақсаты мен нұсқауды түсінуі. Бала нұсқауды соңына дейін тыңдай ма, әлде тыңдамай жатып іске кіріседі ме? Қандай нұсқау түрі (ауызша немесе көрнекі) оған түсініктірек?
3. Қызметтің сипаты. Тапсырмаға қызығушылығы, мақсатқа бағытталған әрекеті, жұмысты соңына дейін жеткізуі, рационалды және адекватты әрекеті, өзін-өзі бақылауы бағаланады. Ең маңызды көрсеткіш – көмекті қабылдай білу. Бұл баланың оқуға бейімділігін айқындайды.
4. Жұмысқа деген реакциясы. Өз еңбегіне дұрыс баға беруі, тапсырманы орындаудағы эмоционалды жауаптары (сәттілікке қуану, сәтсіздікке ренжу) қарастырылады.

Осы барлық деректерді кешенді талдау ПМПК мамандарына баланың даму деңгейін дәл анықтап, оған қажетті түзету, оқыту және тәрбиелеу бағдарламасын ұсынуға мүмкіндік береді.

ПМПК кезіндегі психология-педагогикалық тексерістің әдістері

Психология-педагогикалық диагностика әдістері туралы алдыңғы тарауда барлық түрлері көрсетілген болатын. Біз бұл бөлімде тек ПМПК (психологиялық-медициналық-педагогикалық консультация) кезінде туындайтын түзетуге байланысты сұрақтарды қалай шешу керектігін егжей-тегжейлі қарастырамыз.

Баланың құжаттарын зерттеу.

ПМПК-да баланы тексеру жұмысы ең алдымен оның құжаттарымен танысудан басталады. Мұнда медициналық карталар, мінездемелер, сондай-ақ баланың шығармашылық жұмыстары (дәптерлер, суреттер және т.б.) қарастырылады. Невропатолог дәрігер комиссия мүшелерін анамнезімен, отоларингологтың, офтальмологтың, педиатрдың қорытындыларымен, зертханалық талдаулардың нәтижелерімен таныстырады, әсіресе баланың есту және көру жағдайына назар аударады. Осы мәліметтер негізінде дефектолог әрі қарай қабылдау мен зерттеу үшін қажет материалдарды алдын ала таңдап алады.

Дефектолог педагогикалық құжаттармен танысқан соң, баламен қарым-қатынас орнату және оны тексеру қажеттігін комиссия мүшелеріне хабарлайды. Егер бала оқу бағдарламасын меңгеруде қиындықтарға тап болса, оған ойын арқылы оқыту тәсілін ұсыну орынды. Мінездемені зерттеу барысында баланың психикалық қызметінің ерекшеліктері анықталады.

Бала мектепте оқитын болса, ең алдымен оның дәптерлері мұқият қаралады. Дәптердің ұқыптылығы баланың тиянақтылығын, оқу бағдарламасын түсіну деңгейін және оқуға деген ынтасын көрсетеді. Жазу жұмыстары баланың жалпы даму жағдайын бейнелейді. Дәптердің ұқыпсыз болуы оның ұсақ моторикасының бұзылғанын аңғартады. Сонымен қатар жазу барысында әріптерді қалдырып кету, орын ауыстыру, дауысты-дауыссыз дыбыстарды шатастыру сияқты қателер кездесуі мүмкін. Мұндайда баланың қандай қиындықтарға тап болғанын, оған қандай көмек көрсетілгенін және мұғалімнің қандай қолдау жасағанын анықтау маңызды. Баланың бірінші және соңғы жазба жұмыстарын салыстыру арқылы оның даму динамикасын байқауға болады. Сондай-ақ оның салған суреттері арқылы психикалық жағдайына қатысты қызықты деректер алуға мүмкіндік туады. Барлық құжаттар толық зерттелгеннен кейін ғана баланың тікелей тексеру кезеңі басталады.

Әңгімелесу әдісі.

Баламен сенімді қарым-қатынас орнату үшін әңгімелесу негізгі құрал болып табылады. Бұл әдіс кейбір даму кемшіліктерінің себептерін анықтауға көмектеседі. Әңгімелесу кезінде нақты сұрақтар мен бағытталған тапсырмалар ұсынылады және бақылау мақсатты түрде жүргізілуі тиіс.

Сұхбат барысында бала өзіне қатысты мәліметтерді дұрыс айта білуі керек: аты-жөні, әкесінің аты, жасы, ата-анасының есімдері, отбасы мүшелері, туыстары, достары туралы деректер. Сонымен бірге мінез-құлқының көріну уақыты, табиғат құбылыстары мен жыл мезгілдерін ажырату, олардың белгілерін түсіндіру, кеңістікте бағдарлау және қоршаған орта туралы жалпы түсінігі сұралады. Сұрақтар барынша түсінікті және нақты болуы қажет. Егер балада сөйлеу кемістігі байқалса, алдымен көрнекі құралдарды пайдаланып жұмыс жүргізген жөн.

Бақылау әдісі.

Бақылау – ПМПК жағдайында баланы тексерудің бастапқы әрі маңызды әдісі. Ол баланың комиссияға кірген сәтінен бастап шыққанға дейін үздіксіз және мақсатқа бағытталған түрде іске асырылады. Баланың еркін ойыны оның мінез-құлқын, қызметін, қызығушылықтарын тануға мүмкіндік береді.

Мысалы, «Қалаған ойыншығыңды алып ойна, мен анаңмен сөйлесіп отырамын» деген сияқты қарапайым ұсыныстың өзі баланың ойыншықты қалай таңдайтынын, ойынды қалай ұйымдастыратынын, өз бетінше шешім қабылдау қабілетін көрсетеді. Ойын процесінде балада анализ, синтез, жалпылау және классификация дағдылары байқалады (мысалы, киім заттарын іріктеу, қуыршақпен сюжет құру, көлікке салатын кубиктерді таңдау және т.б.). Бақылау барысында оның қозғалыс белсенділігі мен жалпы моторикасы да бағаланады. Арнайы ойыншықтарды пайдаланып, баланың белгілі бір әрекеттерін мақсатты бақылау да жүргізіледі.

Суреттерді бақылау әдісі.

Сурет салу – баланың психикалық дамуы мен жеке ерекшеліктерін анықтауда маңызды дифференциалды-диагностикалық әдіс. Егер құжаттар ішіндегі баланың бұрынғы суреттері күмән тудырса, оған еркін тақырыпта сурет салуды ұсынған жөн. Таңдалған тақырып пен бейнелеу тәсілі оның мінезін, эмоционалдық жағдайын ашуға көмектеседі. Мұндай әдістерді С.А. Болдырева, Т.Н. Головина, И.А. Грошиков, В.С. Мухина сияқты зерттеушілер қарастырған.

Ақыл-ойы кем балаларға тақырып таңдау қиынға соғады: олар сюжетті ойластырмай, біртипті заттарды ғана бейнелеуі мүмкін. Еркін суреттерінде қиял мен фантазия аз болады. Нұсқаулық берілгеннің өзінде олар тапсырманы толық орындай алмай, өз суреттерін түсіндіруде қиналады. Интеллектуалдық деңгейіне байланысты мұндай ақаулар айқын көрінеді.

Психикалық аурулары бар балалардың суреттеріне өзіне тән белгілер тән: түстерді ретсіз таңдау, пропорцияларды сақтамау, бейненің үйлеспеуі. Эпилептикалық деменциясы бар балалардың жұмыстарында ұқыптылықтың шамадан тыс болуы, қозғалыстың баяулығы, іс-әрекет ауыстырудағы қиындықтар байқалады. Олар сурет салуға көп уақыт жұмсап, ең басты элементтерді бөліп көрсете алмайды.

Осылайша, психология-медициналық-педагогикалық комиссия баланың салған суреттеріне талдау жасай отырып, оның психикалық жай-күйі туралы құнды мәлімет алып, әрі қарайғы түзету-дамыту жұмыстарына бағыт береді.

Экспериментальды-психологиялық бақылаудың ПМПК-дағы әдістері

Экспериментальды-психологиялық бақылау ПМПК-да (психологиялық-медициналық-педагогикалық консультация) баланы кешенді тексерудің ең маңызды түрлерінің бірі болып саналады. Бұл әдіс баланың сырт көзге байқалмайтын, жасырын ерекшеліктерін немесе кемшіліктерін анықтауға мүмкіндік береді.

Алдын ала құжаттарды талдау мен баламен әңгімелесу барысында кейбір мәселелерді байқауға болады, алайда олардың нақты себептері мен тереңдігін түсіну үшін арнайы экспериментальды тапсырмалар қажет. Мұндай тапсырмалар арқылы баланың танымдық процестері, зейіні, есі, ойлау қабілеті, эмоционалдық жай-күйі және мінез-құлық ерекшеліктері жан-жақты бағаланады.

Баланы бақылау кезінде барлық әдістемелік принциптер дұрыс сақталса, оның дамуына кедергі келтіретін факторларды айқындап, оларды түзету жолдарын белгілеуге мүмкіндік туады. Егер бала экспериментальды-психологиялық тапсырмаларды мұқият әрі тиянақты орындаса, алынған мәліметтерді сапалы талдауға және сенімді қорытынды жасауға болады.

Практикалық бақылау барысында қолданылатын экспериментальды методикалар толық сипатталып, олардың орындалу барысы мен нәтижелері егжей-тегжейлі интерпретацияланады. Әр тапсырманың орындалу тәсілі, баланың мінез-құлқы, реакция жылдамдығы және эмоционалдық жауаптары да назардан тыс қалмайды.

Балаларды психодиагностикалық мақсатта зерттеу кезінде түрлі тест әдістері пайдаланылады. Бұл тесттер арқылы баланың интеллектуалдық даму деңгейі, есте сақтау қабілеті, назар тұрақтылығы, ойлау логикасы, сондай-ақ әлеуметтік бейімделуі анықталады. Тест әдістерінің толық сипаттамасы мен қолданылу ерекшеліктері үшінші тарауда кеңінен берілген.

Осылайша, экспериментальды-психологиялық бақылау баланың психикалық дамуын терең бағалауға, жасырын кемшіліктерін дер кезінде анықтауға және түзету-дамыту жұмыстарының тиімді бағытын белгілеуге мүмкіндік береді.

Нейропсихологиялық бақылау

ПМПК жұмысының аясында зерттеу мақсаты кеңейген сайын, баланың дамуының бұзылыстары мен олардың пайда болу механизмдерін дәл анықтау қажеттілігі туындайды. Бұл үшін ең алдымен бұзылыстың түбегейлі құрылымын, оның спецификалық ерекшеліктерін айқындау маңызды. Осындай деректер түзету жұмыстарының нақты бағытын белгілеуге мүмкіндік береді.

Бұл күрделі психологиялық мәселелерді шешуге нейропсихологиялық әдістемелер көмектеседі. Олар баланың жоғары психикалық функцияларын (зейін, ес, ойлау, сөйлеу, қабылдау) және мидың әртүрлі құрылымдарының, соның ішінде мишық пен маңдай бөлігі қызметінің жай-күйін бағалауға арналған. Нейропсихологиялық тексеруді тек арнайы кәсіби дайындықтан өткен психолог жүргізе алады, өйткені мұндай жұмыс дәлдік пен терең талдауды талап етеді.

Тәжірибе көрсеткендей, ПМПК шеңберінде және арнайы мекемелерге балаларды дұрыс бағыттау барысында елеулі қиындықтар жиі туындайды. Психология-педагогикалық әдістердің арсеналы жеткілікті болғанымен, нақты диагноз қою үшін олар да жоғары дәлдік пен саралауды қажет етеді. Сондықтан тапсырмаларды әрі қарай жетілдіру, олардың мазмұнын нақтылау өте маңызды: бұл баланың танымдық және жеке ерекшеліктерін толығырақ ашуға көмектеседі.

Сонымен қатар әдістемелерді әзірлеу кезінде баланың «жақын даму аймағы» ескерілуі тиіс, яғни тапсырмалар оның қазіргі мүмкіндігін ғана емес, әлеуетті қабілеттерін де көрсетуге бағытталуы қажет. Мұндай зерттеу нәтижелері дифференциалды диагностикаға негіз болатын ғылыми критерийлерді айқындауға және түзету-дамыту жұмыстарының тиімді жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді.

Ата-аналар мен педагогтарға кеңес беру

Медициналық және психология-педагогикалық тексеру барысында ата-аналарға да, педагогтарға да қосымша түсіндіруді қажет ететін көптеген күрделі мәселелер туындайды. Кейде баланы арнайы мекемеге (арнайы балабақшаға, түзету мектебіне және т.б.) ауыстыру қажет болады, ал басқа жағдайларда отбасының өз ішінде жүйелі көмек ұйымдастыру жеткілікті болуы мүмкін.

Егер балада ақыл-ой дамуының төмендігі анықталып, бірақ ата-аналар оны арнайы балабақшаға немесе мүгедектігі бар балаларға арналған үйге беруге қарсы болса, онда ата-аналарға кәсіби кеңес пен қолдау көрсетіледі. Дәрігерлер баланың денсаулығын жақсартуға бағытталған шараларды (шынықтыру, дене жаттығулары, дұрыс тамақтану режимі және қажет болғанда емдік шаралар) ұсынады. Дефектолог үй жағдайында баламен жұмыс істегенде нені басты назарда ұстау керегін түсіндіреді: кейбір балаларда қозғалыс белсенділігі айқын көрінсе, енді бірінде назардың тұрақсыздығы байқалуы мүмкін. Сөзсіз, баланың ойлау қабілетін, сөйлеуін және негізгі дағдыларын қатар дамытуға көңіл бөлу қажет. Ата-аналар тарапынан көрсетілетін көмек түзету-дамыту бағытында жүйелі болуы аса маңызды.

Дефектологтың ата-аналарға беретін кеңестері ерекше рөл атқарады. Кейбір отбасыларда ерекше қажеттілігі бар балаға «ауру» немесе «бақытсыз» адам ретінде қарайды: бүкіл отбасы оны шектен тыс қамқорлыққа алады, барлық істі өзі үшін жасап береді. Мұндай жағдайда бала өз құрдастарымен араласуға дағдыланбай, өзін-өзі күтуге қабілетсіз болып қалады, өзіне сенімсіздік, тәуелділік қалыптасады. Керісінше, кейбір ата-аналар баланың психофизиологиялық мүмкіндіктерін ескермей, одан шамадан тыс талап қояды. Бұл баланың жұмыс қабілетінің төмендеуіне, мінез-құлқының нашарлауына және күйзеліске түсуіне алып келуі мүмкін. Тағы бір жағымсыз жағдай – ата-аналардың немқұрайлығы: «бәрібір ештеңе істей алмайды» деген көзқарас баланың дамуына үлкен кедергі жасайды.

Сондықтан ата-аналарға баланы мектепке дайындау жөнінде нақты ұсыныстар беріледі. Бала мектепте табысты оқу үшін оның ойын, сөйлеуін, ойлауын дамытуға бағытталған әртүрлі үй тапсырмалары мен ойын түрлері ұсынылады. Дефектолог ата-аналарға арнайы жаттығулар кешенін көрсетіп, олардың орындалу жолдарын түсіндіреді. Баланың жағдайы ұзақ бақылауды қажет етсе, ол ПМПК-ның қайталама қарауына жазылады, ал осы аралықта ата-аналарға тұрақты кеңес беріледі.

Сөйлеу дамуына қатысты логопед жеке ұсыныстар жасайды, сөйлеу кемшіліктерін түзетуге арналған жаттығуларды ұсынады. Психолог ата-аналарға да, педагогтарға да баламен тиімді жұмыс істеу үшін консультациялық және әдістемелік көмек көрсетеді.

Кеңес беру қызметіне тәрбиешілер мен мұғалімдер де жүгінеді. Консультацияға қатысқан мамандар баланың дамуындағы ерекшеліктерді анықтап қана қоймай, оны түзетудің, оқу мен тәрбиелеуді ұйымдастырудың нақты жолдарын ұсынады. Осылайша ата-аналар мен педагогтар бірлесе әрекет етіп, баланың мүмкіндігін барынша ашуға жағдай жасайды.

Балалармен түзету жұмысы

ПМПК базасында денсаулығына байланысты балабақшаға бара алмайтын балалармен түзету сабақтары ұйымдастырылады. Сабақтар топтық немесе жеке түрде өткізілуі мүмкін.

Жұмыс барысында ата-аналарды да үдерістің белсенді қатысушысы ету маңызды. Ата-аналар баланың даму ерекшеліктерін жақсы білсе, педагогтармен өзара байланысы да нәтижелі болады. Баланың жағымды қасиеттерін ескеріп, оған қолайлы психологиялық жағдай жасау қажет. Әрбір ПМПК комиссиясы түзету жұмысының бағытын жеке белгілейді, бірақ барлық мамандардың келісімімен жүзеге асады. Баламен жұмыс жасауда ортақ әдіс-тәсілдер әртүрлі нұсқада қолданылады.

Баланың психикалық дамуына ең алдымен қозғалыс сферасы ықпал етеді. Сондықтан түзету процесінде ұсақ моториканы дамытуға арналған арнайы жаттығулар міндетті түрде енгізіледі. Мысалы:

• Балшық немесе пластилиннен мүсіндеу, доп, груша, эспандер сияқты құралдармен оң және сол қолды кезекпен жаттықтыру.
• Түймелермен, баулармен жұмыс істеу, түйіншектерді байлау мен шешу.
• Қақпақтарды ашып-жабу, пунктир сызықтар бойынша картонды тесу, қағазды бүгу мен қию, саусақ жаттығулары.

Кеңістікте бағдарлау қабілетін дамыту үшін:

• Өз денесінің оң және сол бөлігін айнаға қарап ажырату.
• Заттардың орналасуын анықтау, парақтың жазықтығында бағыттарды (оң, сол, үсті, асты, ортасы) белгілеу.
• Симметриялық суреттер салу, «шатасқан» заттарды ажырату, әріптер мен сандарды құрастыру жаттығулары ұсынылады.

Есті дамытуға арналған ойындар да үлкен рөл атқарады:

• Балаға 4–5 зат көрсетіп, кейін 8–10 заттың ішінен оларды тауып алу.
• Көрсетілген заттардың орналасуын есте сақтау, суреттерді, сөздерді немесе сандарды қайталау, қысқа әңгімелерді айтып беру.

Ойлаудың барлық түрін жетілдіру үшін сурет салу, жапсыру, аппликация жасау, құрастыру жұмыстары тиімді. Бұл жаттығулар баланың сенсорлық қасиеттерін, қиялын және танымдық қызығушылығын арттырады.

Барлық жаттығулар барысында баланың сөйлеу қабілетін дамыту және қажет жағдайда түзету жұмыстары қатар жүргізіледі. Кей жағдайларда логопедиялық сабақтар өткізу ұсынылады.

Жалпы, түзету жұмысы баланың жеке дамуына жан-жақты ықпал етіп, оның дербестігін, сенімділігін және әлеуметтік бейімделуін қалыптастыруға бағытталуы тиіс.

Ғылыми-әдістемелік жұмыс

ПМПК-ның ғылыми-әдістемелік қызметінің негізгі мақсаты – бағдарламалық-әдістемелік қамтамасыз ету мен психолого-педагогикалық және медико-әлеуметтік сүйемелдеуді ұйымдастыру.

Бұл жұмысты ПМПК мамандары (дефектолог, логопед, психолог) жүзеге асырады. Олар ата-аналарға, педагогтарға және психологтарға балалармен және жасөспірімдермен сабақ жүргізуге арналған ғылыми-әдістемелік материалдарды әзірлейді, қажетті әдебиеттердің шығарылуына қолдау көрсетеді, ғылыми-практикалық конференциялар ұйымдастыруға қатысады. ПМПК базасында тиімді тәжірибені жинақтап, оны таратады.

Комиссия мамандары аудандық психолого-медико-педагогикалық қызметтермен, психология-педагогикалық орталықтармен, қозғалыс аппараты бұзылған немесе сенсорлық депривациясы бар балаларға арналған реабилитациялық және абилитациялық орталықтармен тығыз байланыс орнатады.

ПМПК қызметкерлері дефектологтардың, логопедтердің және түрлі мекемелердегі психологтардың жұмысын үйлестіріп, оларға консультативтік және әдістемелік көмек көрсетеді. Сондай-ақ, консультативтік-диагностикалық жағдайларды талдап, түзету-дамыту жұмысының сапасын арттыруға бағытталған ұсыныстар дайындайды.

Медициналық, психологиялық және дефектологиялық білімдерді насихаттау да ПМПК мамандарының маңызды міндеттерінің бірі. Олар ата-аналармен, балабақша және мектеп педагогтарымен, сондай-ақ жұртшылықпен ағартушылық жұмыстарын жүргізеді. Бұл қызмет дамуында ауытқуы бар балаларды ерте анықтауға, алдын алу шараларын жүзеге асыруға және дер кезінде түзету көмегін көрсетуге мүмкіндік береді.

Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар

1. ПМПК жұмысының негізгі принциптерін атаңыз.

2. ПМПК құрамына кіретін мамандарды көрсетіңіз.

3. ПМПК-ның мақсаттары мен міндеттерін ашып жазыңыз.

4. ПМПК әрекетінің негізгі бағыттары мен құрылымын сипаттаңыз.

5. Баланы психология-медициналық-педагогикалық кеңеске жіберу үшін қандай құжаттар қажет?

6. ПМПК жұмысына қандай құжаттар жүргізіледі?

7. ПМПК қорытындысы бойынша қандай шешімдер белгіленеді?

8. Арнайы (түзету) мекемелерде балаларды қабылдау және зерттеу барысында қандай талаптар қойылады?

9. Психология-медициналық-педагогикалық зерттеудің негізгі әдістеріне мінездеме беріңіз.

10. Балаларды зерттеу кезінде қандай көрсеткіштер ескеріледі?