Дамуында бұзылысы бар балаларды зерттеудің негізгі ұстанымдарының бірі – кешенді тәсілдеме болып табылады. Ол барлық қажетті мамандардың қатысуын (дәрігер, дефектолог, психолог) талап етеді және баланың дамуының ерекшеліктерін жан-жақты бағалауды көздейді. Бұл тек танымдық

әрекеттерді ғана емес, сонымен қатар көру, есту, қозғалыс қабілеттерін, неврологиялық жағдайын және соматикалық денсаулығын қамтиды. Сондықтан баланы зерттеу медициналық және психологиялық- педагогикалық тексерулерден тұрады.

3.1. Дамуында ауытқуы бар баланы кешенді зерттеу жүйесіндегі медициналық тексеру

Медициналық тексеру әдетте анамнезді жинаудан басталады. Анамнезді дәрігер жинайды, баланың құжаттарымен танысады және ата-анасымен (немесе олардың заңды өкілімен) әңгімелеседі.

Отбасылық анамнезде баланың отбасы және тұқымқуалаушылық туралы ақпарат қарастырылады: отбасы құрамы, әрбір мүшесінің жасы мен білім деңгейі, ата-аналарының  мінез-құлқы сипатталады. Туыстарының психикалық, неврологиялық, созылмалы соматикалық аурулары,   сондай-ақ физикалық ерекшеліктері белгіленеді. Баланың тәрбиеленіп жатқан отбасылық және тұрмыстық жағдайы, ата-анасының жұмысы мен оның сипаты, өндірістік зияндар мен жұмыс уақытының ұзақтығы зерттеледі. Сонымен қатар отбасыдағы қарым-қатынас, балаға деген көзқарас бағаланады. Ата-аналардың біреуінің немесе екеуінің алкоголь немесе есірткіге тәуелділік жағдайы да ескеріледі.

Баланың жеке анамнезі анасының жүктілігінің барысы, токсикоздың болуы немесе болмауы, соматикалық аурулары, резус-қақтығыстар, дәрі- дәрмектерді ұзақ қолдануы және басқа да зиянды факторларды қамтиды. Босану ерекшеліктері, ұрықтың асфиксиясы, босану кезіндегі жарақаттар, ұрықтың патологиялық жарақаттары сипатталады. Баланың туа пайда болған даму кемістіктері, бұлшықет тартылулары, сары ауру белгілері тіркеледі. Туған кездегі салмағы және емізуді бастау уақыты белгіленеді.

Содан кейін баланың басынан өткен аурулар, олардың сипаты, ұзақтығы, емі мен асқынулары қарастырылады.

Бұлшықет тартылулары және пароксизмальды жағдайлар, олардың басталу уақыты, талманың және эпилепсияға ұқсас жағдайлардың сипаты, уақыт бойынша бөлінуі, талмадан бұрынғы және кейінгі жағдайлар, сонымен қатар бұлшықет тартуға қарсы ем-шаралар, олардың жиілігі мен тиімділігі анықталады.

Дәрігер-педиатр баланы туғаннан 1 жасқа дейін тексергенде келесі диагностикалық көрсеткіштерге көңіл бөледі:

- бойы мен салмағы, перцептивті және локомоторлық функциялардың дамуының ерекшеліктері;

- ұйқының, тәбеттің, кеудемен емізудің ұзақтығы мен сипаты.

1 жастан 7 жасқа дейінгі балаларды тексеру кезінде олардың даму ерекшеліктері анықталады және осы ерекшеліктердің жас көрсеткіштеріне сәйкестігі бағаланады. Вегетативтік жүйесінің жағдайы тексеріледі: ұйқысы, тәбеті, дене қызуын көтеру ерекшеліктері және басқа да сипаттар. Энурездің (түнде зәр шығару) болуы, оның жиілігі және психогендік факторлармен байланысы қарастырылады.

Моториканың дамуын сипаттағанда баланың қозғалыс деңгейі, бұлшықет әлсіздігі немесе қозғалыстың тежелуі ескеріледі. Медициналық тексеру барысында балада туа біткен және жүре пайда болған даму кемістіктері анықталады. Сондай-ақ ауыз қуысы (көмей, жұтқыншақ), ішек-қарын жолы, тыныс алу, жүрек-қантамыр, зәр шығару жүйелерінің жағдайлары тексеріледі, артериялық қысымы өлшенеді,  аллергиялық  реакциялардың  болуы немесе болмауы анықталады.

Неврологиялық тексеруде дәрігер-невропатолог бет пішіні мен бас сүйегінің ерекшеліктеріне, мидың өлшеміне, туа біткен және жүре пайда болған кемістіктер мен дисплазияларға, гидроцефалия белгілеріне көңіл аударады. Содан кейін бас сүйек пен ми жүйкелері зерттеледі. Шайнау бұлшықеттерінің, сілекей бөліну функцияларының, көз тесіктерінің ені мен симметриялылығы, тістерінің орналасуы, қастар мен қабақ қозғалысы, жұту актілері, тілдің қозғалысы мен тонусы сипатталады.

Ары қарай қозғалыс қабілеті тексеріледі: қозғалыс көлемі, олардың нақтылығы мен қалыптылығы, бұлшықеттердің тонусы және күші. Атрофиялардың, спастикалық

құбылыстардың, дистониялардың, гипотониялардың, сал параличтердің, парездердің, гиперкинездердің болуы тіркеледі. Қозғалыстың координациясы анықталады, жүрістің патологиялық ерекшеліктері бағаланады.

Сезімталдықтың әртүрлі түрлері тексеріледі, менингиальды белгілер сипатталады. Рефлекторлық сфераны зерттегенде сіңір рефлекстерінің біркелкілігі, жылдамдығы және симметриялылығы анықталады. Энурездің сипаты мен болуы тіркеледі.

Әңгімелесу барысында вегетативтік жүйенің жағдайы анықталады: дене қызуын көтеру немесе төмендету ерекшеліктері, тәбеттің өзгеруі, жүрек соғысын сезіну, мотивацияланбаған субфибрилитет немесе субнормалды температураның болуы.

Невропатолог-дәрігердің тексеру қорытындысы – неврологиялық диагноз болып табылады. Айта кету керек, қосымша бағалы мәліметтер краниография, электроэнцефалография (ЭЭГ) және эхокардиография (ЭхоЭГ) сияқты зерттеулерді қолданған кезде алынуы мүмкін.

 

Краниография – көмегімен бас миының сүйегіндегі туа біткен кемістіктер, сондай-ақ бас сүйектің ерте таралуы мен өсу ерекшеліктері анықталады.

Электроэнцефалография – (ЭЭГ) мидың биотоқтарын тіркейді. Бұл әдіс мидың қызметін, оның биоэлектрлік процестерімен қатар бағалауға мүмкіндік береді.

Эхоэнцефалография (ЭхоЭГ) – ультрадыбыстық зерттеу әдісі. Ол мидың үшінші қарыншасының кеңею деңгейі туралы мәлімет алу үшін қолданылады.

Офтальмологиялық тексеру – кезінде көру өткірлігі, көз түбінің жағдайы, көру аймағы, түсті ажыратып көру қабілеті және көз қозғалысының функциялары зерттеледі.

Оториноларингологиялық тексеру – кезінде дәрігер баланың сыбырды және қалыпты дыбысты есту мүмкіндігін анықтайды.

Баланың психикалық жағдайы психиатр – дәрігермен бағаланады. Ең алдымен баланың сыртқы ерекшеліктері мен мінез-құлқы анықталады: сөйлеу анықтығы, мимиканың түсініктілігі, тұрысы, қозғалысы, жүрісінің ерекшеліктері, гиподинамия немесе тежелу белгілері.

Баланы клиникалық тексеру негізінде психиатр-дәрігер психиатриялық диагноз құрастырады.

3.2.  Дамуында бұзылысы бар балаларды педагогикалық зерттеу

Педагогикалық зерттеу баланың белгілі жас кезеңінде меңгеруі қажет білімдері мен дағдыларын анықтауға бағытталған деректерді алуды көздейді. Бұл зерттеу барысында баланың қоршаған орта туралы түсініктері, оқу жұмысына қажетті психикалық қабілеттерінің қалыптасуы (шарттылық, ерік күштері, жоспарлау және өзін-өзі бақылау, мотивация, қызығушылықтар және т.б.) бағаланады.

Егер бала бірінші сыныпқа баруға дайындалса, оның оқуына дайындығы (физикалық, ақыл-ой, психологиялық) тексерілуі қажет. Ал егер бала мектепте оқып жүрсе, онда оның оқу қиындықтарын түсінуге мән беріледі.

Баланың педагогикалық зерттелуі мынадай әдістер арқылы жүргізіледі:

• мұғалімнің, ата-анасының және тәрбиешісінің қатысуымен жүргізілетін әңгімелесу;
• баланың жұмыстарын талдау (суреттер, дәптер жазбалары және т.б.);
• арнайы ұйымдастырылған педагогикалық зерттеу; 
• педагогикалық бақылау.

Тәжірибе көрсеткендей, педагогикалық бақылау – бала туралы толық ақпарат алуға мүмкіндік беретін негізгі диагностикалық әдіс болып табылады. Бұл бақылау алдын ала жоспарланған, нақты бағытталған және жүйелі жүргізілуі тиіс.

Педагогикалық бақылау баланың әрекетінің мотивациялық аспектілерін, таным белсенділігін, қызығушылықтарын зерттеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар ол әрекеттің жалпы қалыптасу деңгейін – бағыттылығы, ұйымдастырылуы, шарттылығы, әрекетті жоспарлауы, әрекетті орындау құралдарын өз бетімен таңдау қабілетін бағалауға мүмкіндік береді.

Баланың әрекетінің қалыптасуын бағалау кезінде мұғалім назар аударатын негізгі критерийлер:

• тапсырманың нұсқауы мен мақсатын түсіну;
• тапсырманы қарапайым нұсқау мен есеп бойынша орындау мүмкіндігі;
• әрекеттердің кезектілігін анықтау;
• мақсаттың өзгеруіне байланысты әрекеттерін ауыстыра білу;
• жұмыс барысында өзін-өзі бақылау;
• белгілі нәтижеге жету үшін әрекетті соңына дейін жеткізу, қиындықтарды жеңу;
• өзінің әрекетінің нәтижелерін бағалау;
• зейінін ауыстыра білу, бір тапсырмадан екінші тапсырмаға жылдам көшу.

Қандай да бір ауытқуы бар баланы бақылау нәтижесі «Сүйемелдеу» жеке күнделігіне енгізіледі. Жазбалардың мерзімділігі әр баланың жағдайына байланысты. Фактілер сауатты және уақытылы тіркеліп, өңделіп отыруы қажет.

Психологиялық-педагогикалық мінездеме – оқушылардың тәртібі мен үлгерімі, олардың қызығушылықтары мен сабаққа қатысу ерекшеліктері, физикалық және ақыл-ой дамуы, тәртіптілігі мен жеке ерекшеліктерін бейнелейтін құжат.

Балалардың психологиялық-педагогикалық мінездемесінде тек ауытқуы бар балалардың ерекшеліктері ғана емес, олардың тұлғасының жағымды қасиеттері де көрсетіледі. Мінездемеде оқыту мен тәрбиелеудің әсерінен баланың жалпы дамуы мен тәртібіндегі динамикалық өзгерістер белгіленеді. Түзету-білім беру мекемелерінде әрбір баланы зерттеу негізінде педагог- дефектолог психологиялық-педагогикалық мінездеме жазады. Оқыту қиындықтары туындаған  кезде мұқият педагогикалық тексеру қажет. Педагог- дефектолог тек қана баланың білім деңгейі туралы қорытынды жасаумен шектелмей, оқу, жазу және есептерді меңгерудегі қиындықтардың себебін анықтап, түзету-педагогикалық ықпал жолдарын белгілеуі тиіс. Сонымен қатар, баланың тапсырмаларды өз бетімен орындау қабілетіне назар аудару қажет.

Берілген тапсырмаларды орындау кезінде баланың нұсқауларды түсіну ерекшеліктері, жұмыс барысында ақпаратты есте сақтау қабілеті, әрекеттің бағыттылығы бақылауға алынуы тиіс.

Оқу процесін зерттеу кезінде әріптерді білу, буын, сөз, байланысты мәтінді меңгеру дағдылары, әріптік-дыбыстық талдау және синтез қабілеттері тексеріледі. Оқу тәсіліне, жылдамдығына, логикалық екпіндердің сақталуына, сөз құрылымының сақталуына,

дыбыстарды шығарудағы бұзылыстарға және үлкен қателердің бар- жоғына назар  аударылады. Баланың сөздер мен сөйлемдерді түсінуі ерекше маңызды. Егер бала мәтінді оқи алмаса, педагог оған мәтінді оқып немесе айтып береді, содан кейін оның түсіну деңгейін тексереді. Мәтінді  оқудағы және меңгерудегі қиындықтар ауыр ақыл-ой кемістігі бар балаларда жиі байқалады. Тіпті 7–8 жаста олар әріптерді есте сақтай алмай, таныс сөздерді түсіндіре алмайды, сондай-ақ сөздерді суретпен сәйкестендіруде қиындық көреді. Жеңіл ақыл-ой кемістігі бар балалар 7–8 жаста алфавитті арнайы оқыту арқылы меңгере алады, бірақ әріптерді буынға келтіру олар үшін қиын, олардың оқу үдерісі ұзақ уақыт әріптік деңгейде қалады. Бұл балалар оқығандарын толық түсінбейді, мәтінді қажетті кезектілікпен мазмұндау қабілеті төмен.

Психикалық дамуы тежелген балалар оқытудың бірінші жылында негізгі бағдарлама бойынша қажетті дағдыларды меңгере алмауы мүмкін. Олар баяу, буындап оқиды, пунктуациялық интонацияны сақтамайды, әріптердің орнын ауыстырады немесе тастап кетеді. Сөздік қордың кедейлігі, білімнің шектеулігі және қоршаған орта туралы түсініктің болмауы олардың жеке сөздерді түсінуін қиындатады. Дегенмен, бұл балалар оқығандарын түсінуге тырысады және сөздер мен фразаларды қайталауға ұмтылады, бұл оларды ақыл-ойы кем балалардан ерекшелендіреді. Оқудағы белгілі қиындықтарды есту кемістігі бар және жалпы сөйлеуі дамымаған балалар тап болады. Оларда мәтінді оқығанда сөздерді және әріптерді орнымен ауыстыру, оқығанды түсіну байқалады.

Көру кемістігі бар балалар әріптерді, буындарды және сөздерді қабылдауда қиындықтарға кезігеді, жиі мәтіндегі жолды жоғалтып алады. Балаларға мәтінді оқыған кезде олар оның мазмұнын түсінеді және қайта айтып бере алады.

Церебральды сал ауруы бар балаларда мәтінді оқуды меңгеру барысында кеңістіктік және қозғалыс бұзылыстарымен байланысты жеке қиындықтар байқалады. Олар сөздерді қабылдауда қиналады, графикалық ұқсас әріптерді шатастырады. Көз қозғалысын қамтамасыз ететін бұлшықеттердің бұзылысына байланысты жолды жиі жоғалтып алады және бір буыннан екінші буынға ауысу кезінде қиындық көреді. Бұл балалар қиын логико-грамматикалық құрылымдарды түсіну барысында да қиындыққа тап болады.

Ақыл-ойы қалыпты дамыған балалар мектепке дейінгі кезеңде мәтінді оқуды меңгереді. Олар өз жасына сай мәтіндерді қиындықсыз түсінеді. Жазу процесін тексеру кезінде педагог жазу техникасын, сауаттылық деңгейін және грамматикалық біліктілігін бағалайды.

Грамматика мен сауаттылық деңгейін анықтау үшін балаларға жасына сай тапсырмалар ұсынылады.

Ауыр ақыл-ой кемістігі бар балалар 7–8 жасқа қарай әдетте жаза алмайды. Олар тапсырманың мақсатын түсінгенімен, моторикасы мен жалпы қозғалыс координациясының дөрекі дамымаушылығы байқалады.

Жеңіл ақыл-ой кемістігі бар балалар жазу барысында қиындықтарға тап болады. Арнайы оқытуды алмаған балалар өз бетімен дәптерде тор көзді

белгілей алмайды, жолды сақтамайды, әріптердің элементтерін толық жазбайды, кейде әріптерді керісінше жазады.

Психикалық дамуы тежелген балалар көбіне жазу дағдыларына дайын болмайды. Олар дыбыстық талдаудың қарапайым түрлерін ғана түсінеді, жазу кезінде әріптерді, кейде буындарды тастап кетеді. Дегенмен, бұл балалардың жазуында ақыл- ойы кем балаларға қарағанда аз қателіктер болады.

Нашар еститін балаларда жазу процесі есту кемістігіне байланысты бұзылыстарға ұшырайды. Жазу кезінде олар дыбысталуы мен құрылымдық ұқсастықтары бар  дыбыстарды араластырады, жұмсартуларды дұрыс қолданбайды, сөздің бөліктерін өткізіп жібереді, күрделі сөз тіркестерінде дауыссыздарды тастап кетеді және сөйлем құрылымын бұзады.

Сөйлеу қабілеті дамымаған балаларда жеке қателіктер байқалады: сөздердің сәйкестілігінің бұзылуы, әріптердің орнын ауыстыру немесе өткізіп жіберу, әріптер мен буындардың орын ауыстыруы. Фонематикалық қиындықтар дыбыс шығаруға қарағанда тұрақты болып қалады. Мектепке бару кезінде дыбыс шығару кемістіктері қалпына келуі мүмкін, бірақ сауаттылықты меңгеру қиындықтары сақталып, үлгермеушілікке әкеледі.

Көру қабілеті бұзылған балалар жазу процесінде ерекше қиындықтарға тап болады. Олар жолды сақтамайды, әріптің көлемін дұрыс қалыптастырмайды, кейде әріптің өзгертілген бейнесі пайда болады, ұқсас әріптер бірігіп кетеді, әріптердің элементтері дұрыс жазылмайды.

Церебральды сал ауруы бар балаларда жазу техникасын меңгеру кеңістіктік және қозғалыс бұзылыстарымен байланысты қиындықтар туғызады. Олар дәптер бетінде бағытталуда қиналады, кейде оңнан солға қарай жазады. Қол мен саусақ бұлшықеттерінің тонусының бұзылуынан жолды сақтау қиындық туғызады, әріптердің көлемі әртүрлі болады.

Қалыпты дамушы балалар кейде жеткіліксіз сауатты болуы немесе сауатсыз жазуы мүмкін. Сондықтан жазу қабілетінің қалыптаспауын диагностикалық себеп ретінде тек психологиялық, логопедиялық және медициналық зерттеулер кешенінде ғана ескеру қажет.Жазу және оқу біліктерін қалыптастырумен қатар, педагогикалық зерттеуде математикалық біліктерді меңгеру деңгейі, есептерді түсіну және шешу сияқты қарапайым математикалық түсініктер де бағаланады.

Ауыр ақыл-ой кемістігі бар мектепке дейінгі балаларда зерттеу кезінде арифметикалық біліктердің өте төмен деңгейде дамығаны байқалады. Оларда сандар қатарының саналы түсінігі және қарапайым есеп операцияларын меңгеру қабілеті жоқ. Заттарды санау кезінде олар қорытынды санды айта алмайды және нұсқауларды есте сақтай алмайды.

Жеңіл ақыл-ой кемістігі бар мектеп жасындағы балалар (І–ІІ сынып) 3– 10 шамасындағы заттарды сәйкесінше санап бере алады. Дегенмен, заттар кездейсоқ орналастырылған жағдайда олар қосымша көмекке мұқтаж болады. Балалар тапсырманың шарттарын қиындықпен есте сақтайды, арифметикалық есептерді орындауда ерекше қиындықтарға тап болады. Олар есептің шарттарын есте сақтамайды, шешу барысын бақыламайды және есептің дұрыстығын тексере алмайды.

Психикалық дамуы тежелген мектепке дейінгі балалар сан қатарын және онға дейін санауды түсіне алады, кейбір балалар кейде керісінше санауы мүмкін. Олар өз бетімен заттарды санап, оларды сәйкес сандармен сәйкестендіре алады. Он көлеміндегі санау операцияларын кейде санау таяқшалары немесе саусақтары арқылы орындайды, бірақ сол кезде де қателесуі мүмкін. Жалпы білім беру мектебінде математика пәні бойынша бағдарламалық материалдарды меңгеруде қиындықтар туындайды, әсіресе есептерді шешу кезінде: есептің шартын толық анализдей алмайды және оны түсіндіре алмайды.

Есту кемістігі бар және жалпы сөйлеуі дамымаған балалар кейде керісінше санауда қиындық көреді, себебі сандық атаулар мен олардың кезектілігін бірден еске түсіре алмайды.

Арифметикалық есептерді шешуде ерекше қиындықтартуындайды, өйткені сөйлеу қабілетінің жеткіліксіз дамуы олардың есеп шарттары  дұрыс түсінуіне кедергі жасайды. 

Церебральды сал ауруы бар балаларда санау дағдыларын меңгеру қиындық тудырады. Олардың көбісі ондық санауда қиналады, графикалық бейнелері бойынша сандарды шатастырады және сандық қатарды оңнан солға қарай құрастыруға бейім болады.

Қалыпты дамушы балалар 7 жасқа қарай әдетте 100-ге дейін ауызша санай алады және қарапайым арифметикалық есептерді шеше алады.

 

3.3.   Микроәлеуметтік жағдайлар және олардың бала дамуына әсерін әлеуметтік-педагогикалық зерттеу.

 

Балалық шақ микроәлеуметтік ортаның әртүрлі әсерлеріне жоғары сезімталдық және ренжігіштікпен сипатталады. Белгілі болғандай, отбасы қарым-қатынасының бұзылуы және тәрбиелік қателіктер баланың соматикалық және психикалық дамуына кері әсер етеді. Отбасы қарым- қатынасындағы бұзылыстар дамуында ауытқуы бар балаларға да теріс ықпал жасап, түзету-педагогикалық іс-шаралардың тиімділігін төмендетіп, әртүрлі екіншілік ауытқуларды ушықтырады.

Отбасы баланың ақыл-ой мүмкіндіктерінің, эмоционалды-ерік сферасының және тұлғалық қалыптасуының негізгі факторларының бірі болып табылады. Әлеуметтік-педагогикалық бақылаусыз қалған балалар көбіне ата-анасының психикалық ауруы, алкоголизмге ұшырауы немесе даулы, сәтсіз отбасыларда кездеседі.

Ата-аналармен әңгімелесу дамуында ауытқуы бар балаларды зерттеудің міндетті құрамды бөлігі болып табылады. Әңгімелесу кезінде келесі аспектілер қарастырылады:

а) әкесі мен анасының рөлін анықтау; б) отбасылық тәрбие түрін бағалау;

в) дұрыс тәрбиелеу түрі мен баланың дамуы арасындағы себеп-салдық байланысты орнату;

г) отбасы тәрбиесінің түрін баланың ақыл-ой және тұлғалық ерекшеліктерімен сәйкестендіру.

Дұрыс емес отбасы тәрбиесінің келесі түрлері сипатталған:

Гипоқамқорлық – баладан туа біткен эмоционалды бас тарту, тым талапшылдық немесе керісінше салғырттық сипаттағы тәрбие.

Гиперқамқорлық – жоғары бауыр басу кезінде болатын ата-анасының балаға тым қатты қамқорл ығы. Бала отбасының басты назарында болады, ол барлық өмірлік қиындықтар мен сәтсіздіктерден қорғап жүретін ата-анасының таңғалу объектісі. Мұндай тәрбие түрі көру, есту, қимыл-қозғалыс аппаратының бұзылысы бар тәрбиеленетін отбасыларда жиі кездеседі.

Қарама-қарсы тәрбие - отбасы мүшелерінің балаға немқұрайлы қарауы. Көбінесе ата-анасының біреуі баланың дамуындағы қиындықтарды түсінбейді және оған оның психофизикалық ерекшеліктеріне сәйкес келмейтін талаптар қояды.

Әлеуметтік-педагогикалық зерттеуді білім беру мекемесінің әлеуметтік педагогы жүргізеді. Әлеуметтік-педагогикалық зерттеуді өткізу барысында келесі көрсеткіштерді бағалу қажет:

• ата-анасының білім деңгейін;
• отбасының жалпы мәдениет деңгейін;
• тұрмыстық жағдайларын;
• ата-анасының жағымсыз қылықтарын;
• ата-анасының денсаулық жағдайын.

 

3.4    Даму бұзылысы бар балаларды психологиялық зерттеу

 

Балалардағы даму бұзылыстарын психологиялық диагностикалау – кешенді клиникалық-психологиялық- педагогикалық және әлеуметтік зерттеудің құрамдас бөлігі. Ол арнайы психология мен психодиагностика саласындағы жетекші мамандар (В.И. Лубовский, Т.В. Розанова, С.Д. Забрамная, О.Н. Усанова және т.б.) ұсынған ұстанымдарға негізделеді.

Дамуында қиындығы бар баланы психодиагностикалық зерттеу жүйелі жүргізілуі қажет, яғни психиканың барлық қырларын: танымдық әрекетін, сөйлеуін, эмоциялық-ерік саласын және тұлғалық дамуын қамтуы тиіс.

Психодиагностикалық зерттеу баланың жасы мен психикалық даму деңгейін ескере отырып ұйымдастырылады. Диагностикалық тапсырмалар балаға қолжетімді әрі түсінікті болуы шарт.

Баланы психодиагностикалық зерттеу бірнеше кезеңнен тұрады.

Алғашқы кезеңде психолог құжаттарды қарап шығып, бала туралы мәліметтерді жинайды. Тексеру барысында барлық клиникалық, педагогикалық және әлеуметтік сипаттағы деректер ескеріледі. Бұл зерттеудің мақсатын дұрыс анықтауға және қажетті диагностикалық әдістер мен құралдарды алдын ала дайындауға мүмкіндік береді.

Психологиялық тексеруді ұйымдастырудың ғылыми негіздері Балаларды психологиялық тексеру тиімді жүргізілуі үшін арнайы жағдайларды қамтамасыз ету талап етіледі. Ең алдымен, зерттеу тыныштық жағдайда өту і тиіс. Бұл үш ін артық заттардан арылған шағын бөлме қолданылады, себебі қос ымша тітіркендіргіштердің болуы баланың назарын бөледі және нәтижелердің объективтілігіне әсер етуі мүмкін. Баланың жас ерекшеліктеріне сәйкес зерттеу орны да әртүрлі ұйымдастырылады: 4 жасқа дейінгі балалар – кілем үстінде немесе шағын балалар үстелінде тексеріледі;

• 4–6 жастағы балалар – балалар үстелінде;
• үлкен жастағы балалар – әдеттегі үстелде.

Психолог зерттеу барысында өзін сабырлы әрі мейірімді ұстауы қажет.

Бұл жағдай баланың эмоционалдық тұрақтылығын қамтамасыз етіп, оның табиғи мінез-құлқын бақылауға мүмкіндік береді. Психолог баланың барлық әрекетін мұқият бақылап, объективті түрде тіркеуі тиіс.

Зерттеу нәтижелері арнайы хаттамаға енгізіледі. Оған тапсырмаларды орындау уақыты, баланың жіберген қателері, қолданылған көмектің түрлері және оның эмоционалдық әсерленуі жазылады. Тексеру процесіне ананың қатысуы ұсынылады, себебі ол баланың психологиялық жайлылығын арттырады.

 

Қорытынды жасау кезеңдері

 

Психологиялық қорытынды екі кезеңде дайындалады:

1. Алғашқы кезеңде тексеруді жүргізген маман зерттеу нәтижелерін талдайды, оларды жүйелей отырып, баланың танымдық әрекетінің, сөйлеуінің, эмоциялық-ерік саласының, тұлғалық ерекшеліктерінің және мінез-құлқының даму деңгейін анықтайды.
2. Екінші кезеңде алынған деректер негізінде жазбаша қорытынды құрастырылады.

Қорытындыда міндетті түрде келесі мәліметтер көрсетілуі тиіс: баланың жасы, тексеру уақыты, қорытынды мазмұны және зерттеуді жүргізген психологтың аты-жөні.

 

Бақылау сұрақтары:

1. Дамуында ауытқуы бар баланы кешенді зерттеу жүйесіндегі медициналық тексерудің рөлі.
2. Даму бұзылысы бар балаларды педагогикалық зерттеудің маңызы.
3. Психологиялық-педагогикалық мінездеменің ғылыми анықтамасы
4. Микроәлеуметтік жағдайлардың бала дамуына ықпалы.

  

3.4.1. Даму бұзылысы бар балаларды психологиялық зерттеу әдістері

Бақылау әдісі

Табиғи зерттеу әдістерінің бірі – бақылау әдісі. Бұл әдіс баланы белсенді немесе пассивті түрде бақылау арқылы жүзеге асады. Ол сабақта, ойында, еркін әрекетте, балабақша тобында немесе сыныптағы жағдайларда, мұғаліммен бірлеске н іс-әрекет барысында, яғни бала үшін табиғи ортада жүргізіледі.

Бақылау әдісі арқылы баланың стереотипті әрекеттері, айқын көрінетін аффективті және эмоциялық реакциялары, қорқыныш белгілері сияқты мінез-құлық компоненттері анықталып, бағаланады. Сондай-ақ бақылау барысында баланың өзіне-өзі қызмет көрсету дағдылары, киімге ұқыптылығы, тапсырмаларға қатынасы, көңіл-күй ерекшеліктері, қимыл-қозғалыс дамуының деңгейі жөнінде мәлімет алуға болады.

Әңгімелесу әдісі

Әңгімелесу – психологқа баланың психикалық даму ерекшеліктері туралы қосымша ақпарат алуға мүмкіндік беретін әдіс. Бұл әдіс көбіне ата- аналардың немесе мұғалімдердің өтініші бойынша жүргізіледі.

Әңгімелесудің мақсаты – мұғалімдер мен ата-аналардың баланы оқыту және тәрбиелеу кезінде кездесетін қиындықтары, баланың мінез-құлқы, психикалық даму деңгейі туралы пікірлерімен алмасу, мүмкін болатын мәселенің себептері мен деңгейін талқылау. Әңгімелесу нәтижесінде психолог баланы зерттеудің келесі әдістерін анықтайды.

Мұғалімдер мен ата-аналарды сұрау әдісі

Бала дамуындағы мәселелерді айқындау үшін сұрау әдісі қолданылады.

Ол арнайы сұрақнамалар арқылы жүргізіледі. Сұрақнамаларда ата-аналар немесе мұғалімдер еркін түрде жауап бере алатын сұрақтар қамтылады.

Сонымен қатар, сұрақнамаларда белгілі бір тұжырымдар беріледі, оған жауап берушілер келісуі немесе келіспеуі мүмкін.

Баланы тәжірибелік зерттеу әдісі

Бұл әдіс – бақылау әдісіне қарағанда кейінірек пайда болған салыстырмалы түрде жаңа тәсіл. Оны қолдану барысында зерттеу процедурасы бірнеше рет қайталануы мүмкін, алынған мәліметтер статистикалық өңдеуден өтеді және оны жүргізу көп уақыт алмайды. Тәжірибе арнайы таңдап алынған әдістемелер арқылы жүзеге асырылады, олардың таңдауы мен саны зерттеудің мақсаттары мен міндеттеріне байланысты анықталады.

Психологиялық эксперимент – психикалық процестердің бұзылысын немесе дамуындағы ерекшеліктерін барынша айқын көрсететін арнайы жағдайларда ұйымдастырылатын зерттеу. Патопсихологиялық тәжірибелер психикалық функцияларды зерттеудің нақты әдістері арқылы жүргізіледі.

Әртүрлі тәжірибелік-психологиялық әдістердің арнайы білім беру саласында және клиникалық жағдайда қолданылуы жөніндегі көпжылдық тәжірибелер С.Я. Рубинштейн, Б.В. Зейгарник, С.Д. Забрамная, Е.А. Стребелева еңбектерінде кеңінен сипатталған.

Балаларды психологиялық зерттеу барысында оқыту тәжірибесін ұйымдастыру үшін бірқатар әдістер қолданылады: «Заттарды жіктеу», «Артық затты алып тастау», «Коос текшелері» және т.б.

Негізгі тәжірибелік-эксперименттік әдістер С.Я. Рубинштейннің «Патопсихологиядағы тәжірибелік әдістемелер және олардың клиникада қолданылуы» атты еңбегінде баяндалған.

Балалар мен жасөспірімдерді эксперименттік-психологиялық зерттеуде қолданылатын әдістер:

• пирамидаларды құрастыру;
• қиылған суреттерді біріктіру;
• «Сеген тақтасы»;
• сюжеттік суреттерді ретімен орналастыру (сюжеттік салмалар);
• «Пошта жәшігі» әдісі;
• Коос әдісі;
• белгілі жағдайларды орындау тапсырмалары;
• 10 сөзді жаттау;
• пиктограмма әдісі.

 

 

3.4.3. Тесттер

Дамуында ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдерді зерттеуде қолданылатын тағы бір бағыт – өлшемдік тәсіл. Бұл тәсіл белгілі бір психикалық даму көрсеткіштерін болжауға мүмкіндік береді. Ол тестілеу

әдісі арқылы жүзеге асырылады.

Тест – белгілі бір көрсеткіштерді өлшеуге арналған стандартталған тапсырмалар мен ақпараттардың жиынтығы. Тестілеуге байланысты екі негізгі ұғымды атап өту қажет, олар психодиагностикалық әдістерге жатады – сенімділік және валидтілік.

• Тесттің сенімділігі – алынған нәтижелердің сыртқы факторлардан тәуелсіз, тұрақты болуы.
• Тесттің валидтілігі – тест арқылы алынған ақпараттың өлшенетін психикалық құрылымдар немесе процестермен сәйкестігі.

Балаларды зерттеуде кеңінен қолданылатын әдістерге: «Равеннің прогрессивті матрицалары», «10 зат» әдістемесі, «10 сөз» әдістемесі, «Шульте кестелері», «Гобовтың қызыл-қара кестелері», «Қиылған суреттер», «Отбасы суреті», «Үй, ағаш, адам»,

«Төртінші артық» әдістемелері жатады (қосымшада көрсетілген).

Тестілеуді жүргізуге арналған жалпы кеңестер

1. Баламен жұмыс барысында ұсынылатын алғашқы тапсырма қызықты әрі орындауға қолжетімді болуы тиіс.
2. Тест қанағаттанарлықсыз орындалса да, баланы қолдау және мадақтау маңызды.
3. Егер бала мінез-құлқындағы қиындықтар немесе қарым-қатынас орнатудағы кедергілер байқалса, психолог ата-анасымен әңгімелесіп, келесі кездесуге арналған зерттеу стратегиясын құруы қажет. Қайта кездесу де қажетті нәтиже бермесе, диагностикалық сынақ барысында анықталған мінез-құлық себептеріне байланысты психотерапиялық жұмысты бастау мәселесі қарастырылады.
4. 4–6 жастағы балаларға арналған психологиялық зерттеу уақыты 30 минуттан аспауы тиіс.
5. Егер бірінші кездесу қажетті диагностикалық ақпарат бермесе, қосымша екінші сынақ тағайындалады.

Психологиялық зерттеу баланың психологпен қарым-қатынаста өзін жайлы әрі қызықты сезінуімен аяқталуы керек. Мектеп жасына дейінгі балаларды   тек тапсырмаларды орындағаны үшін ғана емес, жақсы қылығы мен жағдайға оң көзқарасы үшін де мадақтаған дұрыс. «Маған бүгінгі жұмысымыз қатты ұнады! Сен барлық тапсырманы орындадың!» деп айту қажет, тіпті ол толық болмаса да. Өйткені мектеп жасына дейінгі балалар үшін тапсырманы орындауға деген ынта нақты нәтижеден маңыздырақ, әрі олар істеген ісінің әділ бағаланғанын қалайды. Мұндай тәсіл келесі кездесуде баланың қолайлылығын қамтамасыз етеді.

Зерттеу нәтижелерін ата-анасымен немесе қамқоршысымен, сондай-ақ балабақша мен мектепке дейінгі мекеме тәрбиешілерімен талқылау ұсынылады.

 

3.5 Дамуында бұзылысы бар балаларды кешенді зерттеу жүйесіндегі логопедиялық тексеру

Баланың жоғары психикалық функциялары аса маңызды рөл атқарады. Бала ересектермен қарым- қатынас жасау барысында ойлау негізін дамытады. Бұл ойлау негізі жоспарлауға, мінез-құлқын реттеуге, өзінің психикалық өмірін ұйымдастыруға және жалпы тұлғалық дамуына ықпал етеді.

Қазіргі арнайы білім беру мен психология саласының зерттеулеріне сүйенсек, дамуында түрлі

ауытқулары бар балаларда сөйлеу бұзылыстары жиі кездесетіні дәлелденген (В.И. Лубовский). Мұндай балаларда сөйлеудің әртүрлі компоненттері бұзылуы мүмкін. Мысалы:

• кейбірінде фонематикалық қателіктер байқалса,
• басқаларында сөйлеу ақауларына қоса дыбыс құрамының жеткіліксіздігі, оқу мен жазудағы қателіктер анықталады,
• ал үшіншісінде мектепте және әлеуметтік ортада аса қажет болатын коммуникативтік дағдылардың бұзылысы кездеседі.

Балалардың сөйлеу бұзылыстары – дамудың негізгі категорияларының бірі болып саналады. Естуі мен интеллектісі сақталғанымен, сөйлеу тілінің бұзылуы олардың психикалық дамуына айтарлықтай әсерін тигізеді.

Сөйлеу бұзылысы бар балаларға арналған психологиялық-педагогикалық мінездемелерді Р.Е. Левина, Т.Б. Филичева, Г.В. Чиркина, О.Е. Грибова және басқа да ғалымдардың еңбектерінен көруге болады.

Ең күрделі сөйлеу бұзылыстарына фонема-фонетикалық сөйлеу бұзылыстары, лексика-грамматикалық бұзылыстар, жалпы сөйлеу тілінің дамымауы, әртүрлі механизмдік бұзылыстар мен сөйлеу құрылымының түрлі ақаулары, сондай-ақ балалардың күрделі сөйлеу патологиялары (алалия, дизартрия және т.б.) жатады.

Р.Е. Левина естуі сақталған, бірақ жалпы сөйлеу тілі дамымаған (ЖСТД) балаларды үш деңгейге бөлген:

Бірінші деңгей. Бұл топқа 5–6 жастағы сөйлеу тілінде патологиясы бар, ауызша қарым-қатынас жасайтын балалар жатады. Олардың сөздік қоры өте шектеулі, дыбыстық жағы бұзылған, сөйлеуі жақын адамдарға ғана түсінікті, көбінесе ым-ишараға сүйенеді. Мұндай балаларды «сөйлеу тілі жоқ» деп атайды.

Екінші деңгей. Бұл деңгейдегі балалар сөздерді бұрмаланған түрде қолданады, сөйлеу тілі грамматикалық жағынан дұрыс қалыптаспайды. Олардың сөйлеуі қалыпты нормадан айтарлықтай артта қалады.

Үшінші деңгей. Бұл топтағы балаларда шатасқан фразалық сөйлеу байқалады, лексика-грамматикалық және фонетика-фонематикалық бұзылыстар болады. Олар қоршаған ортамен қарым-қатынас жасай алады, бірақ ересектің көмегін қажет етеді. Өздігінен қарым-қатынас жасау оларға қиындық тудырады.

Қазіргі таңда төртінші деңгей де бөлініп шықты (Т.Б. Филичева). Оның сипаттамасы бойынша, бұл деңгейдегі балаларда жеңіл лексика- грамматикалық бұзылыстар болады және бастауыш мектепке барған кезде жазбаша тілде қиындықтарға тап болады. Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың өзіндік психологиялық- педагогикалық ерекшеліктері бар. Олар әлеуметтік ортаға бейімделуде қиындық көреді және міндетті түрде түзету жұмыстарын қажет етеді.

Сенсорлық және интеллектісі бұзылған балаларда толық емес сөйлеу тілі байқалады. Мұндай балалардың зейіні тұрақсыз, мүмкіндіктері шектеулі болады. Олардың семантикалық жады сақталғанымен, вербалды есі төмен, сондықтан есте сақтауда қиындық көреді.

Көптеген балалардың белсенділігі төмен болғандықтан, басқа да психикалық процестердің дамуы кешеуілдейді.

Сөйлеу жүйелері мен психикалық дамудың бұзылыстары ойлау ерекшеліктеріне де әсер етеді. Балалардың ойлауы жалпы жас ерекшеліктеріне сай болғанымен, ауызша және логикалық ойлауда, талдау- синтездеу, салыстыру мен жалпылау сияқты процестерде қиналады.

Көптеген балаларда соматикалық әлсіздік пен локомоторлық дамудың баяулығы байқалады. Даму үдерісінде моторлық сфераның жекелеген компоненттері жеткілікті деңгейде қалыптаспай, қозғалыс координациясының төмендігі, қимылдың баяулығы мен епсіздігі айқын көрінеді. Сонымен қатар ауызша  нұсқауларды  орындауда  айтарлықтай қиындықтар туындайды. Жиі кездесетіні – қолдың, саусақтардың қимылы және ұсақ моториканың жеткіліксіз дамуы.

Күрделі сөйлеу бұзылыстары бар балалардың эмоционалдық- ерік саласында да ауытқулар байқалады. Оларға  тән ерекшеліктер    –      қызығушылықтың тұрақсыздығы, өзін-өзі бақылаудың төмендігі, қарсылық көрсету бейімділігі, өзіне сенімсіздік, жоғары қозғыштық, ренжігіштік, қақтығысқа бейімділік. Мұндай балалардың құрбыларымен және қоршаған ортамен әлеуметтік қарым-қатынасты орнатуда қиындықтары жиі кездеседі.

Балаларда сөйлеу бұзылыстарының кең тараған түрлеріне тұтықпа, ринолалия және дисфония жатады. Әрқайсысының өзіндік клиникалық- патологиялық ерекшеліктері бар: тұтықпа – сөйлеу актісі барысында тырысудың пайда болуы; ринолалия – дыбыстардың бұрмаланып айтылуы және фонематикалық қабылдаудың төмендеуі; дисфония – дауыстың дұрыс шықпауы. Дегенмен бұл топтағы балаларға тән психологиялық- педагогикалық ерекшеліктер ортақ болып келеді. Олар көбіне вербалды коммуникацияның жеткіліксіздігімен, сөйлеу құрамының бұзылыстарымен, мінез-құлықтағы қарсылық реакцияларымен, әлеуметтік ортаға бейімделудегі қиындықтарымен сипатталады.

Мектеп жасында мұндай балалардың сөйлеу ерекшеліктері айқын байқалады: сөз байланыстарының түсініксіздігі, ақпараттық мазмұнның төмендігі, жазбаша жұмыстарда спецификалық қателіктердің жиі кездесуі, сондай-ақ әлеуметтік ортада шамадан тыс қозғыштықтың артуы.

Қорытындылай келе, сөйлеу бұзылыстары бар балалар қарым- қатынаста айтарлықтай қиындықтарға ұшырайды. Сонымен бірге олардың өзін-өзі реттеу және бақылау дағдылары жеткіліксіз қалыптасқан, танымдық қызметі мен моторикасында шектеулер байқалады, сондай-ақ эмоционалдық- ерік саласында ауытқулар орын алады.

 

Ауызша оқыту жүйесі

Отандық логопед Р.Е. Левина сөйлеу бұзылысының негізгі әдіснамалық қағидаларын талдап, жүйелеген. Сөйлеу қызметі күрделі әрі көп деңгейлі функционалдық жүйе болып табылады, оның компоненттері өзара бір-біріне тәуелді. Егер баланың сөйлеу компоненттерінің біреуі бұзылса, онда сөйлеу процесіне қатысатын басқа компоненттердің екінші, үшінші және т.б. жүйелері де өзгеріске ұшырайды. Осыған байланысты логопедиялық тексерудің ең маңызды міндеті – сөйлеу жүйесінің құрылымын анықтау. Ол келесі бағыттарды қамтиды:

• өзара байланысқан сөйлеу компоненттері;
• сөздік қоры (лексика);
• сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысы;
• дыбыстық жағы (дыбыстардың айтылуы, сөздің буындық құрылысы, фонематикалық қабылдау).
• Логопедияны оқыту үдерісінің өзіндік мақсаты бар:
• баланың тілдік дағдыларды қолдану аясын айқындау;
• жас ерекшелігі нормаларымен салыстыру және психикалық дамуының деңгейін анықтау;
• сөйлеу бұзылысының дәрежесін айқындау, компенсаторлық мүмкіндіктерін, белсенді сөздік қорын және басқа да психикалық қызмет түрлерін талдау.

Логопедиялық тексерудің алғашқы кезеңі ата-анамен әңгімелесуден басталады.

Бұл кезеңде баланың сөйлеу жүйесіне қатысты анамнездік мәліметтер жиналады. Сөйлеу дамуын сипаттайтын маңызды компоненттердің бірі мыналар болып табылады:

• гуілдеудің басталу уақыты, алғашқы сөздері, фразалық сөйлеудің қалыптасуы;
• сөйлеудің дамуының тоқтауы (егер тоқтаса, қандай себеп кедергі болды және қалай қалпына келді);
• қоршаған ортаның сөйлеу ерекшелігі (жақындарының сөйлеу тілі, екітілділік жағдайы, ересектердің баладан сөйлеуді талап ету деңгейі және т.б.);
• баланың өз сөйлеуіндегі ақаулықтарға назар аударуы.
• логопедиялық көмек көрсетілді ме және оның нәтижесі қандай.

 

Баланың есту қабілеті сылдырлайтын немесе дыбыс шығаратын ойыншықтар (барабан, даңғыра, мысық, шымшық) және арнайы дайындалған суреттер арқылы тексеріледі. Тексеру барысында ең маңызды шарт – баланың сыбыр үнді және сөйлеу тілін қабылдауын бақылау. Бала логопедтің артында 6–8 метр арақашықтықта тұрады.

Логопед алдымен жай дауыспен, кейін қалыпты дауыспен заттардың Естуі қалыпты бала 6–7 метр қашықтықтан естіп, сөзді қайталауы тиіс. Егер бала тек 3 метр арақашықтықтан ғана ести алса, оны қосымша консультацияға – сурдоорталыққа жіберу ұсынылады.

Сөйлеу тілінде қиындықтары бар немесе енді ғана сөйлеп келе жатқан балаларды тексеру анағұрлым күрделі болып саналады. Мұндай жағдайда жеңіл әрі күнделікті қолданылатын суреттер пайдаланылады. Логопед балаға сөзді қайталатпайды, тек тиісті суретті көрсетуін талап етеді.

Мысалы, логопед артқа шегініп отырып, қуыршақ, доп, мысық сияқты суреттерді көрсетеді. Дауысын бәсеңдете отырып, логопед аудиометриялық зерттеу жүргізеді.

Тексеру барысында баланың белсенді сөйлеу тілі (экспрессивтік) мен қоршаған ортаның сөзін түсіну қабілеті (импрессивтік) анықталады. Бұл екі үдерісті бір-бірінен бөліп қарастыруға болмайды, өйткені олар өзара тығыз байланыстағы күрделі сөйлеу функциялары болып табылады. Сондықтан әдістемелік тұрғыда бұл көрсеткіштерді бірінен соң бірін қарастыру қажет.

Ең негізгі тексеріс түрі – импрессивтік сөйлеу (түсіну тілі) жүйесін бағалау.

Бұл кезеңде келесі тапсырмалар қолданылады:

• логопедтік суреттер арқылы заттың атауын, бөліктерін, маңыздылығын және қызметін анықтау (сөзді түсінуін тексеру);
• есту қабілетіне бағытталған әртүрлі күрделі нұсқауларды беру (сөйлемді түсінуін тексеру);
• грамматикалық құрылымды анықтауға арналған заттар немесе суреттерді пайдалану (грамматикалық сөйлемді түсінуін бағалау);
• түсініктеме беру, сұрақтарға жауап беру, араласқан сөздер мен сөйлемдерді ажырату (сөздер мен сөйлемдерді түсінуін анықтау).

Импрессивтік (түсіну тілі) деңгейде логопедтік мінездеме жасау барысында мынадай қорытындылар тіркеледі:

• айтылған сөзді толық түсінеді;
• айтылған сөзді тек отбасында түсінеді;
• айтылған сөзді жартылай түсінеді (ситуациялық жағдайда ғана);

          - айтылған сөзді мүлдем түсінбейді.

Экспрессивтік сөйлеу (белсенді сөйлеу тілі) жүйесін тексеру.

Бұл мақсатта логопед баламен әңгімелесу жүргізеді. Негізгі міндет –баланың қолданатын сөздік қорын, байланыстырып сөйлеу қабілетін анықтау. Әңгімелесу барысында алынған жауаптардың талдауы алдын ала болжам жасауға және зерттеудің келесі кезеңдерін белгілеуге мүмкіндік береді.

Егер баланың сөйлеуінде анық әрі жүйелі сөйлемдер болмаса, онда сөйлеудің

грамматикалық құрылымын немесе фонематикалық үдерістерін талдау мүмкін болмайды. Ал егер бала әңгімелесу барысында өз бетінше пікір білдіре алса, логопед оның еркін сөйлеу дағдыларының деңгейін және жас ерекшелігіне сәйкес сөйлеу мүмкіндіктерін бағалауы тиіс. Бұл жағдайда сөйлеуді талдау дәстүрлі сызбанұсқа негізінде жүргізіліп, барлық компоненттері зерттеледі.

Қоспа сөйлеуді талдау мына жаттығулар арқылы жүзеге асырылады:

• әңгімелесу;
• бір сурет бойынша әңгіме құрастыру;
• желілік суреттер сериясы бойынша әңгіме құрастыру;
• мазмұндама айту;
• әңгіме-баян құрастыру;
• елестету арқылы әңгіме құрастыру.

Баланың сөйлеу жүйесін бағалауда жас ерекшеліктері ескеріледі:

• 3 жаста – жай сөйлемдер мен жайылма сөйлемдерді қолданады;
• 3–4 жас аралығында – салалас және сабақтас құрмалас сөйлемдер кездеседі;
• 4 жастан бастап – қарапайым, жеңіл ертегілерді айтып бере алады, өлеңдерді қайталауды ұнатады;
• 5 жаста – қысқа сөйлемдерді бір-екі рет , қайта айтып бере алады;

• 5 жастан кейін – көрген, естіген оқиғаларды, сұрақтарға жауаптарды және себеп-салдарды толық жеткізе алады;

• 6 жаста – өз ойын еркін білдіреді, кейде шатасқан немесе логикалық мазмұнды ойларды жеткізе алады.

 

Байланыстырып сөйлеудің дамымауы туралы мінездеме:

• синтаксистік құрылымдардың біркелкілігі және шектеулілігі, ойды білдіретін сөйлемдердің көбіне жай сөйлем түрінде болуы;
• бірыңғай мүшелерді қолдана алмауы;
• зат атаулары мен іс-әрекеттер жайындағы сөйлемдердің жеткіліксіздігі;
• логикалық байланыстың бұзылуы: ертегіні мазмұндағанда болмаған оқиғаны қосып айту немесе негізгі оқиғаны түсіріп кету.
• Келесі логопедиялық тексеріс – баланың сөздік қорын анықтау. Бұл мақсатта мына жұмыстар жүргізіледі:
• сөздік қоры жас ерекшелігіне сәйкес келе ме, жоқ па;
• белсенді сөздік қорды (зат есім, етістік, сын есім) қолдана білу деңгейін бағалау;
• лексикалық сөздерді қолдану ерекшелігін тексеру.

 

Тексеруге кіретін бағыттар:

Заттық атауларға арналған сөздер:

• зат есімдер, олардың құрамдас бөліктері (шәйнек – қақпағы, мұрны);
• лексикалық мағынасы жақын сөздер (көйлек – сарафан);
• жалпылау сөздер (көкөністер, жемістер, ыдыс-аяқ, киім-кешек және т.б.);
• жыл мезгілдерінің атаулары;
• жануарлар және олардың төлдері;
• кәсіп атаулары.

Етістік сөздер:

• заттың іс-әрекетін білдіретін етістіктер;
• жағдайын, құбылысын, сезімін білдіретін етістіктер.

Белгілерді білдіретін сөздер (сын есімдер):

• заттың шамасы (биік, аласа, қысқа);
• түсі (қызыл, көк, жасыл және т.б.);
• пішіні (домалақ, төртбұрыш);
• сапасы (тайғақ, бұдыр, жұмсақ);
• маусымдық ерекшелігі (жаздық, қыстық). Осы сөздікке үстеулерді де қосуға болады: жай, қатты.

Логопедиялық тексеру кезінде тақырыпқа (ойыншықтар, жиһаз, көлік түрлері) немесе жағдайға (дүкен, сынып, шаштараз) байланысты суреттер қолданылады.

Сөздік қорды бағалау критерийлері. Баланың лексикалық құрамын тексермес бұрын мына жайт ескерілуі тиіс: егер баланың тұрмыстық жағдайы дұрыс болса, онда оның белсенді сөздік қоры қарқынды дамиды.

• 3–4 жас аралығында сөздік қоры шамамен 600-ден 2000-ға дейін жетеді. Бұл кезеңде бала айналасындағы заттар мен құбылыстарды дұрыс атап, олардың қасиеті мен қызметін түсіндіре алады.
• 4 жасында бала белсенді түрде антонимдер мен синонимдерді қолданады, есімдіктерді, кішірейтілген сөздерді, жалғауларды пайдалана бастайды (үйшік, мамаға).
• 5–6 жасында бала заттың сапасын, пішінін дұрыс атап, сөзжасам элементтерін қолдана бастайды.

 

Сөйлеу бұзылыстарында кездесетін лексикалық қателер:

• заттың бөлшектерін заттың өз атауымен алмастыру (жаға, жең, түйме – көйлек; дөңгелек, есік – көлік);
• затты оның қызметімен атау (дүкенші – нан сатушы);
• әртүрлі затты бір ғана атаумен белгілеу (раушан, бәйшешек –гүл);

• заттың пішінін алмастыру (кішкентай, жіңішке, қалың, ірі –үлкен);

• заттарды жалпылама сөздермен атау (ойыншық, ыдыс-аяқ, киім, гүл);
• антоним сөздерді қолданбау, синоним сөздерді сирек қолдану.

Логопедиялық тексеру кезінде маңыздысы – баланың грамматикалық құрылымды меңгеруі:

• грамматикалық құрылымының сөйлемде дұрыс орналасуы;
• көпше және жекеше жалғауларды дұрыс қолдануы;
• есім сөздерді орынды қолдануы;
• сөйлем мүшелерінің дұрыс орналасуы;
• сөзжасам мен сөз түрлендіру дағдылары.

Грамматикалық құрылымды тексеру әдістері:

• сюжеттік сурет беру (грамматикалық сөйлемге сәйкес сурет болуы қажет);
• жалғаулықтары түсіп қалған сөйлемдерді толықтыру (Жиналыс бітті … халық тараған жоқ. Су өте суық болды … біз тоңып қалдық);
• жекеше түрден көпше түрге ауыстыру;
• баланың жалғаулықтарды және оларды сөз тіркестерімен бірге қолдануын бақылау;
• зат есімдерді әртүрлі септіктерде қолдану (Сендер қайдан келдіңдер? – таудан);
• зат есімнің жекеше түрінен көпшесін, көпше түрінен жекешесін жасау жолдарын қолдану (ешкі – ешкілер, бала – балалар, көз – көздер, торғай – торғайлар, ит – иттер, қаз – қаздар).

Грамматикалық құрылымды тексеруде сөз өзгерту және сөзжасамға көңіл бөлінеді:

• есім сөзге кішірейткіш жұрнақ жалғап өзгерту (үй – үйшік);
• бір түбірден бірнеше сөз жасау (сез – сезім, сезгіш, сезікті).

Грамматикалық құрылымды бағалау критерийлері.

Тексеру барысында баланың жас ерекшелігіне сәйкес грамматикалық құрылымдарды меңгеруі ескеріледі. Мысалы, бес жасар бала зат есім мен сын есімнің барлық түрлерін, сондай-ақ жекеше және көпше түрлерін еркін қолдана алуы тиіс.

Грамматикалық құрылымның критерийлері.

Тексеруші маман зерттеу жүргізген кезде ең алдымен баланың жас ерекшелігіне сәйкес грамматикалық құрылымдарды меңгеру деңгейін ескеруі қажет. Мысалы, бес жастағы бала зат есім мен сын есімнің барлық түрлерін, сондай-ақ жекеше және көпше түрлерін еркін қолдана алуы тиіс.

Балалардағы грамматикалық құрылымның бұзылыстары.

Түсіну және грамматикалық құрылымды қолдану бұзылыстары «аграмматизм» терминімен белгіленеді. Аграмматизм екіге бөлінеді:

• Импрессивті аграмматизм – сөздің жалғаулары мен жұрнақтары өзгерген жағдайда баланың оны толық түсінбеуі;
• Экспрессивті аграмматизм – сөйлеу барысында грамматикалық құрылымдардың бұзылуы.

Экспрессивті аграмматизм кезіндегі негізгі қателіктер:

• сөйлемдегі сөздердің орналасу реттілігінің бұзылуы (инверсия);
• септік жалғауларын қолданудағы қателіктер;
• есімдіктердің түрлерін дұрыс қолданбау;
• сын есімдер мен сан есімдерді орынсыз қолдану;

-сөзжасам және сөз түрлендірудің қалыптаспауы.

Логопедиялық тексеру ерекшеліктері.

Логопед баланың байланыстырып сөйлеуін, сөздік қорын және грамматикалық құрылымын бағаламас бұрын, алдымен оның сөз құрылымын және дыбыс айту дағдыларын байқауы қажет. Ол үшін әртүрлі сөздер мен сөз түрлерін қолдану ұсынылады. Бұл сөздерде дауыссыз дыбыстар сөздің басында, ортасында және соңында кездесуі тиіс. Тексеру материалдары жазбаша түрде де, суреттер арқылы да берілуі керек.

Тексеру тапсырмалары:

• логопедтің сөзін қайталау (қарапайымнан күрделіге дейін: қол, аяқ, шкаф, шырша, көйлек, мектеп, қарындаш);
• суреттегі заттарды атау (логопедтің таңдауы бойынша күрделі сөздерді айту арқылы тексеріледі);
• логопедтің сөзін қайталап күрделі сөйлемдерді айту.

Күрделі сөйлеу бұзылыстары бар балаларды тексеру тапсырмалары:

• әртүрлі дауыссыз және әртүрлі дауысты дыбыстардан құралған сөздерді айту (Күләш);
• әртүрлі дауыссыз бен бір дауысты дыбысты қолдану (тамаша);
• бірдей дауысты және бірдей дауыссыз дыбыстарды әртүрлі екпінмен айту (па – папа, папа – папапа, папа – па);
• ритмикалық сөздерді айту.

Сөздер мен дыбыстарды айтудағы негізгі қателіктер:

• дыбыстарды немесе әріптерді тастап кету (көбіне дауыссыздар: танк – так);
• сөзге артық дыбыс қосу (лимон – лимонт);
• дыбыстардың бірін-бірімен алмастырылуы;
• дыбысты басқа дыбыспен шатастыру (шкаф – скаф).

Қосымша тексеру.

Осындай қателіктер байқалған жағдайда ең алдымен баланың артикуляциялық аппаратын тексеру қажет: ерін, тіс, тіл, таңдайдың дамуы мен жарықшасы.

Аномалдылық белгілері мына жағдайларда байқалады:

• ерін – қалың немесе өте жіңішке;
• тіс – әртүрлі орналасқан, қисық, майда, бірінің үстіне бірі шыққан, қалың;
• тістесу – алдыңғы жағы ашық, көлденең жақтың бір немесе екі жағы ашық, прогнатия, прогения байқалады;
• таңдай жарықшасы – биік, тар, түзу, қысқа немесе төмен орналасқан;
• тіл – көлемі кішкентай, сіңірі қысқа, жалпақ.

Бұл тексерістен кейін қозғалыс әрекеттері арқылы бағалау жүргізіледі:

• тілін ерніне тигізу;
• тілін мұрнына жеткізіп, кейін иекке түсіру, одан соң солға және оңға қозғалту;
• тілін шапылдату (сілтеу);
• тілін жалпақ және жіңішке қалыпқа келтіру;
• тілін созып белгілі уақыт ұстап тұру;
• ерінді дөңгелектеу, кейін күлімсіреп созу.

Фонематикалық естуді тексеру кезінде баланың дыбыстарды қалай ажырататыны бағаланады. Ол үшін дыбыстарды қайталап айту ұсынылады:

• ызыл мен ысқырық дыбыстар (са–ша, за–жа, са–за, са– ца, са–ча);
• ұяң және қатаң дыбыстар (та–да, па–ба, га–ка);
• үнді дыбыстар (ра–ла);
• жұмсақ және қатты дыбыстар (са–ся).

Бұл жұмыстың негізгі мақсаты – баланың логопед айтқан дыбыстарды дұрыс қайталай алуын анықтау. Кейде аралас дыбыстар беріледі. Егер балада кейбір дыбыстардың айтылуы бұзылған болса, онда ойын тәсілдері қолданылады. Мысалы: дыбысты естігенде қол көтеру немесе шапалақтау.

Келесі тәсіл – дыбыстық құрамына қарай сөздерді салыстыру. Айырмашылығы бір ғана дыбыстан тұратын сөздер бейнеленген суреттер арқылы көрсетіледі. Бала оларды атап болған соң дыбыстық айырмашылығын анықтауы тиіс. Мысалы: май–тай, бала–қала.

Баланың жас ерекшелігіне сәйкес дыбыстарды айтуы:

• 3–4 жаста бала дауысты және дауыссыз дыбыстардың көпшілігін дұрыс айтады, бірақ сөйлеуі жеңілдетілген түрде болады. Ызың және ысқырық дыбыстар (с, з, ш, ж) толық қалыптаспай, оларды т, д, ф, в дыбыстарымен алмастыруы мүмкін. Сондай-ақ р, л дыбыстарын тастап немесе ль дыбысымен алмастырады.
• 4–5 жаста жеңілдетілген дыбыстар жойылып, ұяң және қатаң дыбыстар дұрыс айтыла бастайды. Алайда кейбір балаларда р дыбысы кеш қалыптасады.
• 6–7 жаста егер бала дұрыс тәрбиеленсе және орталық жүйке жүйесі мен перифериялық жүйесіне зақым келмесе, ол ана тілінде еркін сөйлей алады.

Кешенді тексеру жүргізілген соң логопедтің қорытындысында сөйлеу дамуының деңгейі және сөйлеу бұзылысының түрі көрсетіледі. Мысалы:

• ФФД дизартриямен бірге;
• ФФД ринолалиямен бірге;
• ЖСТД (ІІІ деңгей) дизартриямен бірге;
• ЖСТД (ІІ деңгей) алалиямен бірге және т.б.

 

 

Дизартриямен балаларды тексерістен өткізу

Дизартрия – сөйлеу аппаратының жеткілікті жүйкеленбеуінен туындайтын сөйлеу бұзылысы. Бұл жағдайда негізгі ақау орталық және перифериялық жүйке жүйесінің органикалық зақымдануымен байланысты дыбыс шығарушы және просодикалық сөйлеу компоненттерінің бұзылуы болып табылады.

Дизартрияның көрінісі жүйке жүйесіндегі зақымданудың сипаты мен ауырлығына байланысты әртүрлі деңгейде байқалады. Жеңіл түрінде дыбыстарды дұрыс шығармау немесе бұрмалау байқалса, ауыр жағдайларда дыбыстарды алмастыру, сөйлеудің мәні, ырғағы мен модуляциясының бұзылуы орын алады.

Балаларды логопедиялық тексеру отандық логопедияда қалыптасқан жүйелі тәсілдер негізінде жүргізіледі. Диагностика барысында баланың жас ерекшелігі, психо-неврологиялық жағдайы ескеріледі. Ерте жастағы балаларда сөйлеу қабілетінің деңгейі төмен болғандықтан, қосымша ақауларды анықтау ерекше маңызға ие.

Қазіргі кезеңде дизартрия диагностикасы сөйлеу қабілетімен қатар қосымша бұзылыстарды бағалау арқылы жүзеге асады. Ең жиі кездесетін белгі – жалған бульбарлық синдром. Оның алғашқы симптомдары жаңа туған нәрестеден байқалады: айқайлаудың әлсіздігі немесе мүлде болмауы, ему және жұту функцияларының бұзылуы, туа біткен рефлекстердің (ему, іздеу, алақан-ауыз, бас) әлсіз немесе жоқ болуы.

Мұндай балалар ана сүтін дұрыс еме алмайды, емізу кезінде көгеріп кетуі мүмкін, ал ауыр жағдайда – зонд арқылы тамақтандыруды қажет етеді. Жұту бұзылыстары мен тыныстың жиі, аритмиялық болуы байқалады. Өсе келе айқайлау мен дыбыс шығару әлсіз қалады, шайнау, тістеу, жұту дағдылары жеткіліксіз дамиды, тамаққа қақалу, сұйықтықты ыдыстан іше алмау жиі кездеседі. Сөйлеу тілінің белгілері барған сайын айқынырақ көрінеді: артикуляциялық қозғалыстардың жеткіліксіздігі, дыбыстық реакциялардың шектеулілігі, тілдің қуыста дұрыс орналаспауы, сөйлеудің тежелуі.

Диагностика баланың жас ерекшеліктеріне сәйкес мимикалық бұлшықеттерді бақылаудан басталады. Мұрын-ерін қатпарларының симметриясы, ерін сызығының сипаты, жабылу тығыздығы бағаланады. Сонымен бірге мимикалық қозғалыстардың еріксіз бұзылыстары (гиперкинездер) тексеріледі. Баланың аузын ашу, көзін жұмып-ашу дағдылары жеке және қатарынан зерттеледі.

Қозғалыс функциялары әртүрлі күш түсу жағдайында қарастырылады.

Бұл кезде қозғалыстың сапасы, толық орындалуы, жылдамдығы, ырғақтылығы мен көлемі белгіленеді. Қозғалысты қайталау кезінде парездің шаршағыш формасы айқындалады. Қосымша белгі ретінде сілекей ағуы байқалады.

Дизартриясы бар балаларды артикуляциялық моторика бойынша тексеру

Артикуляциялық моториканы талдау мына компоненттерді зерттеуді қамтиды:

• Ерін қозғалысы: қияқтау, ыржию, алдыға созу.
• Жақ-сүйек қозғалысы: ауыздың ашылып-жабылуы.
• Тіл қозғалысы: алға-артқа, жоғары-төмен, оңға-солға жылжу, «жылан» сияқты шығару.
• Жұмсақ таңдайдың күйі: «а» дыбысын белсенді айту кезінде таңдай жапқышының ашылуы, дауысты дыбыстарды айтқанда ауаның мұрын арқылы шығуы немесе шықпауы, жұтыну рефлексінің сақталуы (қасықпен таңдайға тигізгенде құсу рефлексінің пайда болуы).

Ерекше жағдайлар

Бульбарлық салданудың ауыр түрлерінде ерін, тіл және басқа артикуляциялық мүшелердің қозғалысы шектелуі мүмкін. Мұндайда рефлекторлық қозғалыстар тексеріледі:

• күлімсіреген кездегі ерін қозғалысы,
• қасық тигендегі тілдің қозғалысы,
• жөтелу немесе есінеу кезінде жұмсақ таңдайдың қозғалысы және т.б.

Дыбыстарды айтылуын зерттеу

Дыбыстардың айтылуы жалпы қабылданған әдістемелер бойынша зерттеледі. Бұл кезде артикуляцияның ерекшеліктері мен қозғалыстардың нақтылығы бағаланады.

Баладан логопед ұсынған буындарды қайталап айту сұралады: та-да-та, ша-са-ша, ра-ла-ра.

Егер бала дыбыстарды айта алмаса, оған қарапайым жаттығулар ұсынылады.

Дизартриямен балаларды тексеру барысында дауыссыз ғана емес, дауысты дыбыстарды ажырату ерекшеліктерін де анықтау маңызды.

Мектеп жасындағы балаларда тексеру мына бағытта жүргізіледі:

• дыбыстық талдау дағдыларын,

• жеке әріптерді,
• түрлі буындық құрамдағы сөздерді оқуын,
• арнайы берілген мәтіндерді түсінуін анықтау.

Лексикалық зерттеу ерекшеліктері

Дизартриясы бар балаларда заттар мен құбылыстар атауын қолдануда қиындықтар байқалады. Бала бір сөзді айтудан бас тартса, логопед ол сөздің баланың белсенді немесе енжар сөздігінде бар-жоғын тексереді.

 

Диагностикалық қорытынды

Зерттеу нәтижесінде логопед тек артикуляция мен дыбыстардың айтылуындағы ақауларды ғана емес, сонымен қатар баланың сөйлеу қабілетінің жалпы деңгейін анықтайды.

Диагноз дәрігер мен логопедтің бірлесуімен қойылады. Баланың жеке картасында клиникалық диагнозбен қатар логопедиялық қорытынды да көрсетіледі. Мысалы:

• Жалған бульбарлық дизартрия, фонетикалық ақау;
• Жалған бульбарлық дизартрия, сөйлеудің фонетико-фонематикалық дамымауы;
• Жалған бульбарлық дизартрия, фонетико-фонематикалық дамымау, артикуляторлы-акустикалық дисграфия (мектеп оқушысында);
• Жалған бульбарлық дизартрия, сөйлеу қабілетінің жалпы дамымауы (ІІІ деңгей).

Дизартрияның әртүрлі формаларындағы сөйлеу бұзылыстарының құрылымы мен сөйлеу моторикасы механизмдерінің ерекшеліктерін білу түзету жұмысының тиімділігін арттырады.

 

Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар

1. Дизартрия кезінде қандай ақаулар негізгі болып табылады?
2. Дизартрияның ерте жастағы белгілері қандай?
3. Дизартрия кезінде сөйлеу қозғалыс қызметін талдаудың ерекшеліктері қандай?
4. Дизартрия диагнозын қоюда логопедтің рөлі қандай?

Тұтығып сөйлейтін балаларды зерттеу

Балалардың тұтығып сөйлеуі – ауызша (вербалды) қарым-қатынастың бұзылуының негізін құрайтын сөйлеу патологиясының ерекше түрі. Тұтығып сөйлейтін балалармен логопедиялық және емдік жұмыстың тиімді бағдарламасын жоспарлау үшін оларды толық әрі кешенді зерттеу қажет.

Тұтығып сөйлейтін баланы зерттеу екі кезеңнен тұрады:

1- кезең – Анамнезді талдау

Бұл кезеңде анамнездік деректер, медициналық және психологиялық- педагогикалық құжаттар қарастырылады.

• Бала дамуының құрсақішілік (туғанға дейінгі) және туғаннан кейінгі кезеңіндегі теріс факторлар анықталады.
• Алынған мәліметтер тұтығып сөйлеудің себебі мен даму жолын (этиологиясы мен патогенезін) айқындау мақсатында сарапталады.
• Анамнезде ата-аналар мен туыстарда тұтығып сөйлеудің бар-жоғы ескеріледі.

Психологиялық-педагогикалық құжаттарды талдау анамнездік мәліметтерді толықтырады және келесі ерекшеліктерді анықтауға мүмкіндік береді:

• ересектердің балаға деген қарым-қатынасы;
• дұрыс сөйлеуді қалыптастыруға жасалған жағдайлар;
• тұтығып сөйлеудің пайда болу уақыты және алғашқы белгілері;
• жағдайға байланысты тұтығып сөйлеудің ерекшеліктері;
• баланың өз сөйлеуіндегі кемшілікке деген көзқарасы;
• логопедиялық немесе медициналық көмек көрсетілген- көрсетілмегені және оның нәтижелері.

2- кезең – Тікелей зерттеу

Бұл кезеңде тұтығып сөйлеудің сөйлеу қызметіне әсері және сөйлеуден тыс процестер қарастырылады.

Зерттеу мына бағыттарды қамтиды:

• жалпы және ұсақ қимыл-қозғалыстарын (моторикасын);
• еліктеу қабілетін;
• қабылдау арқылы сөйлеуді (импрессивті) және айтылымды сөйлеуді (экспрессивті);
• ойын және оқу іс-әрекетін;
• тұлғалық ерекшеліктерін.

Түзету-тәрбиелеу барысында тұтығып сөйлейтін балалардың алғашқы және кейінгі (динамикалық) зерттеу нәтижелері ескеріледі.

Балалардың сөйлеу қабілетін зерттеу үшін түрлі суреттер, балалар кітаптары, ойыншықтар қолданылады.

Тұтығып сөйлейтін балаларды зерттеудің мақсаты Тұтығып сөйлейтін балаларды зерттеудің негізгі мақсаты:

• сөйлеу тырысуларының пайда болатын орны мен формасын анықтау;
• олардың қайталану   жиілігін   және   тұтығып                 сөйлейтін баланың сақталған сөйлеу мүмкіндіктерін айқындау;
• сөйлеу және тірек-қимыл қозғалысының ақауларын табу; баланың өз сөйлеуіндегі кемшілігіне деген көзқарасын және психологиялық ерекшеліктерін анықтау.

Селкілдек тырысулардың пайда болу орны (тыныс алу, дыбыстық, артикуляциялық, аралас) және олардың формасы (клоникалық, тоникалық, аралас) есту немесе көру арқылы белгіленеді.

Сөйлеу тәртібі мен сөйлеу тырысуларын талдау әдістері

• әңгімені құрастыру және сурет мазмұнын әңгімелеп беру;
• тыңдалған мәтінді қайталап айту;
• жеңіл және күрделі сөздерді қайталау;
• өлең немесе шағын әңгімені жатқа айту.

Қосымша бақылау бағыттары

Тұтығып сөйлейтін баланы зерттеу кезінде сөйлеумен қатар, қозғалыс ақауларына да назар аударылады.

Ойын әрекетін бақылау барысында:

• ойын мазмұны,
• құрдастарымен қарым-қатынасы,
• ойынға белсенділік деңгейі,
• эмоционалдық жағдайы бағаланады.

Психологиялық ерекшеліктерін зерттеу Зерттеу кезінде баланың:

• айналасындағылармен қарым-қатынасы,

• өз сөйлеу қабілетіне берген бағасы,
• қорғану әрекеттерінің болуы,
• зерттеу барысындағы сөйлеу тәртібі айқындалады.

Логопедиялық қорытындыда көрсетілетін мәліметтер

Зерттеу    барысында     алынған    ақпарат     логопедиялық  қорытындыда жинақталады. Онда мыналар көрсетіледі:

• селкілдек тырысулардың формасы (тоникалық, клоникалық, аралас);
• тырысулардың түрлері (тыныс алу, дыбыстық, артикуляциялық, аралас);
• тұтығып сөйлеу дәрежесі (жеңіл, орташа, ауыр);
• сөйлеу жылдамдығы (баяу, жылдам, тахилалияның болуы);
• қосымша сөйлеу ақаулары (дислалия, дизартрияның жеңіл түрлері, сөйлеудің жалпы дамымауы);
• моторлық қызметтің жағдайы;
• тұтығып сөйлеудің психологиялық белгілері: сөйлеуден қорқу (логофобия), эмболофразия, эмоционалды-қажетті жағдайға деген жауап беру ерекшелігі.

Логопедтік қорытынды саралау диагностикасын өткзіуге (тахидалия, дизартрия) тұтығып сөйлеудің түрлі фомаларын бөліп қарауға мүмкіндік береді.

Бақылау сұрақтары мен жаттығулар

1. Логопедтік тексерудің мақсаттары қандай?
2. Логопедтік тексерудің құрамын қандай тараулар құрайды?
3. Байланусы тілін тексерудің ерекшеліктері қандай?
4. Сөйлеу тілінің жетілмеуі кезінде байланысу тілінің қандай қателері байқалады?
5. Сөздік қорын тексеруі үшін лексикалық матераил қандай қағида бойынша құрылады?
6. Сөйлеу тілінің жетілмеуі кезінде сөздік қорының ерекшеліктері неден байқалады?
7. Сөйлеуді грамматикалық   құруды   талдау   үшін   қандай                  әдістер қолданылады? Мысалдар келтіріңдер.
8. Сөйлеудің дамымауы   кезінде    аграмматизмнің    қандай                     түрлері байқалады?
9. Тілдің дыбыс жағын тексерудің ерекшеліктері қандай?
10. Логопедтік қорытынды шығарар кезде қандай белгілер ескеріледі?

11. Тұтығып сөйлейтін баланы тексеру кезінде медициналық және психолого-педагогикалық құжаттаманы оқытудың ерекшеліктері қандай:
12. Тұтығып сөйлейтінді текерудің мақсаттары қандай?
13. Тұтығып сйлейтіндердің сөйлеуін талдау кезінде қандай әдістер қолданылады?
14. Тұтығып сөйлейтін баланың логопедтік қорытындысын жазу кезінде қандай ерекшеліктер ескеріледі?

 

Жазбаша сөйлеуді зерттеу

Жазу мен оқу – психологиялық құрылымы күрделі сөйлеу қызметінің ерекше формалары болып табылады. Бұл қабілеттердің дамуы ауызша сөйлеумен тығыз байланысты. Сондықтан ауызша сөйлеу жеткілікті дамымаған жағдайда тек сөйлеу құралдарының дағдылары мен икемдерін ғана емес, сонымен бірге оқу мен жазуды да зерттеу қажет.

Балаларда оқу мен жазуды зерттеу ең алдымен сөздің дыбыстық құрамын талдау және синтездеу үдерістерін анықтаудан басталады.

Дыбыстық талдау фонематикалық қабылдаусыз жүзеге аспайды, сондықтан фонематикалық есту толық қалыптасуы тиіс. Бұдан басқа, сөйлеудің дұрыс қалыптасуы артикуляциялық аппараттың белсенді қатысуымен өтеді.

Зерттеу объектісі – баланың сөздің дыбыстық құрылымын түсіну қабілеті және оның элементтерімен түрлі операциялар орындау мүмкіндігі. Дыбыстық талдау барысында анықталатындар:

• сөздің дыбыстық құрылымынан фонеманы ажырата білу қабілеті;
• сөз құрамындағы дыбыстарды ретімен бөліп көрсету дағдысы.

Алдымен балаға қолжетімді дыбыстық талдау деңгейін анықтау қажет. Ол үшін сөздегі дыбыстардың санын анықтау әдісі қолданылады. Бастапқыда фонетикалық тұрғыдан жеңіл сөздер (мак, тон), кейін буыны күрделі сөздер (карточка, түсіру) ұсынылады.

Келесі кезеңде бала сөздегі барлық дыбыстарды ретімен анықтауға жаттығады. Бұл мақсатта түрлі буындық-дыбыстық қиындығы бар сөздер пайдаланылады (үй, мысық, терезе, сөмке, ұя, достық, торт). Сондай-ақ Д.Б. Эльконин әдістемесі қолданылады: дыбыстарды белгілейтін фишкалар сызбанұсқада сөздегі ретімен орналастырылады.

Сөздің дыбыстық элементтерін талдау үшін қолданылатын негізгі әдістемелік тәсілдер:

• сөздің дыбыстарын алмастыру, орнын ауыстыру немесе қосу арқылы өзгерту (шырын – бұтақ, маркалар – рамкалар);

• сөздегі екінші, үшінші, бесінші дыбысты анықтау;
• белгілі бір дыбысы екінші, төртінші, жетінші орында тұрған сөздерді табу;
• сөздегі дауысты және дауыссыз дыбыстардың санын анықтау;
• белгілі дыбыстың алдында немесе артында орналасқан дыбысты атау.

Сөзді талдау үшін бала оны есте сақтап, дыбыстардың орнын анықтай білуі қажет. Бұл мақсатта мына әдістер пайдаланылады:

• сөздің соңғы дыбысын белгілеу, дауысты немесе дауыссызға аяқталатын сөздерді анықтау (мүйіз – шана);
• сөздің үшінші дыбысын атау (дауысты немесе дауыссыз, сөздің басында не аяғында орналасқанын көрсету);
• 3, 4, 5 дыбыстан тұратын сөздерді айту және олардың дыбыстық реттілігін анықтау;
• белгілі дыбыстан басталып, келесі дауысты дыбысы «а» болатын сөздерді табу.

Жазу мен оқуды меңгеруде талдаумен қатар сөздің дыбыстық элементтерін синтездеу де маңызды. Ол үшін балаға жеке дыбыстар беріліп, олардан буын немесе сөз құрастыру ұсынылады. Жаттығу материалы ретінде ашық буындар (са, ну), кері буындар (ам, он), жабық буындар (сас, лам) қолданылады. Бұл әдістің жеңіл түрі – талдау мен синтезді кезектестіріп қолдану: балаға буын беріледі, ол оны дыбыстарға бөліп айтады, кейін сол дыбыстардан сөз немесе сөйлем құрастырады.

Әдістерді жүйелі қолдану арқылы алынған нәтижелерді салыстыру жазу мен оқудың жалпы даму деңгейін, оның жеке компоненттерін және тежелу факторларын анықтауға мүмкіндік береді. Мұндай зерттеу жазу мен оқу дағдыларының бұзылуының алдын алуға ықпал етеді.

 

Жазуды тексеру

Балалардағы жазу бұзылыстары – сөйлеу қабілетінің белгілі бір жақтарының жүйелі түрде дамымауынан туындайтын, өзіндік ерекшелігі бар қиындықтар болып табылады. Есту қабілеті мен интеллектісі сақталған балаларда бұл кемшілік сөздің дыбыстық және морфологиялық құрылымының жеткілікті қалыптаспағанынан көрінеді. Мұндай жағдайда бала дыбыстық талдау мен синтезді толық орындай алмайды және тіл дамуының жоғарғы деңгейіне – дұрыс оқу мен жазуға – дайын болмай қалады.

Б.Е. Левинаның (1961) пікірінше, жазу бұзылыстары әртүрлі құрылымдар мен айқындалу дәрежесіне ие ерекше тілдік кемшіліктер болып саналады. Логопед назар аударатын негізгі диагностикалық белгі – сөйлеу процестерінің толық қалыптаспауы салдарынан пайда болатын арнайы қателер. Жазу дағдыларының бұзылуы сөйлеу қабілетінің жеткіліксіздігімен ғана емес, сонымен бірге басқа факторлармен де (оқыту процесінің жүйесіздігі, үй жағдайында қолдау болмауы, есту мен көрудің әлсіреуі, интеллектінің төмендеуі) байланысты болуы мүмкін.

Жазудың қалыптасу деңгейі мен қателердің сипаты туралы алғашқы мәліметтерді оқушының мектеп дәптерлерін талдау барысында алуға болады. Қате құрылымын нақтылау үшін үш бөлімнен тұратын арнайы логопедиялық тексеріс жүргізіледі:

• есту диктанты;
• өз бетінше жазу;
• үлгіден көшіру.

• кезең: Есту диктанты

 

Бұл кезең біртіндеп күрделенетін жаттығулардан тұрады. Тексеру әріптер мен буындарды жазудан басталып, сурет бойынша әңгіме құру немесе берілген тақырыпқа мазмұндама жазу сияқты күрделі тапсырмалармен аяқталады. Жаңа жазуды үйреніп жүрген балаларға әріптерді естіп отырып жазу ұсынылады. Мұндай тапсырмалар баланың сөйлеу дыбыстарын дұрыс қабылдай алуын және оларды графикалық таңбаға айналдыра алуын тексереді.

Келесі қадамда логопед балаға буындарды жазуды ұсынады:

• тура буындар (на, са, сы, ту, мо);
• кері буындар (ан, ум, от);
• дауыссыздардың қайталануымен берілген буындар (ста, дро, скво);
• оппозициялық буындар (са – за, са – ша, ла – ра, ба – на, ри – ры).

Бұл тексерістің мақсаты – баланың дыбыстық жиынтықты құрайтын элементтерді ажыратып, белгілей алу қабілетін анықтау.

• кезең: Өз бетінше жазу

Жазу дағдыларының деңгейін анықтау үшін балаға жеке сөздер мен қысқа сөйлемдер жазу ұсынылады. Алдымен жеңіл, кейін фонетикалық тұрғыдан күрделі сөздер (үй, шарлар), сондай-ақ суреттерге қатысты сөйлемдер жаздыру қолданылады.

Логопед балаға таныс заттардың суреттерін (доп, сағат, шәйнек, қыз) көрсетіп, олардың атауын немесе суретке байланысты сөйлемдерді жазуды тапсырады. Мұндай жұмыс барысында баланың орфоэпиялық нормаларды сақтауы қадағаланады, бірақ арнайы дыбыстық талдау жасалмайды.

2–3 және одан жоғары сынып оқушылары үшін өз бетінше жазуды тексеру келесі тапсырмалар арқылы жүргізіледі:

• сурет бойынша шағын әңгіме құрып жазу;
• тыңдалған немесе өздігінен оқылған мәтінді жазу;
• берілген тақырыпқа мазмұндама жазу.

Бұл тапсырмалар баланың дыбыстық құрамдағы қателерін және аграмматизм түрлерін анықтауға мүмкіндік береді.

• кезең: Үлгіден көшіру

Тексерістің соңғы кезеңінде оқушыға дайын мәтінді, қиындық туындаған жағдайда – жеке сөздер мен буындарды үлгіден көшіру ұсынылады. Сонымен қатар, көру диктанты әдісі де қолданылады: бала сөзді немесе сөйлемді оқып, есте сақтап, жазып береді. Бұл тәсіл жазу қимылының техникасына байланысты қиындықтарды анықтауға көмектеседі.

Қорытынды:

Жазуды тексерудің қорытындысында келесі міндеттер жүзеге асырылады:

• жазуда кездескен барлық қателердің түрін тіркеу және талдау;
• қателерді түрі мен санына қарай жіктеп, арнайы кесте құру (3-кесте);
• баланың ауызша сөйлеу ерекшеліктерін жазу кезіндегі қателермен салыстыру.

• кестеде бірінші сынып оқушыларының жазу дағдыларын талдауға арналған. Жоғары сынып оқушыларының жазуын талдау кезінде «Дұрыс жазу ережелеріндегі қателер» айдарына бағдарлама талаптарына сәйкес өзгерістер енгізілуі қажет.

 

3–кесте. Жазу кезіндегі қателерді талдау.

Қателер типтері	Қателер түрлері	Қателер саны	Қате жазудың мысалдары
Сөздің дыбыстық құрамы деңгейіндегі қателіктер	Дауыссыз дыбыстарды алмастыру Дауысты дыбыстарды алмастыру Дауыстыларды түсіріп кету Дауыссыздарды түсіріп кету
Буын және морфемалық деңгейдегі қателіктер	Буындардың немесе сөз бөліктерінің орнын ауыстыру. Буындарды немесе сөз бөліктерін қосу. Сөз бөліктерінің дұрыс бөлінбеуі немесе бөлек жазылуы.
Лексико- грамматикалық қателіктер	Келісімнің бұзылуы (зат есім мен сын есімнің немесе етістік пен қосымша мүшелердің үйлесімсіздігі). Басқарудың бұзылуы (етістік пен толықтауыш арасындағы дұрыс қатынастың болмауы). Дыбыстық ұқсастыққа байланысты сөздердің орнын ауыстыру. Семантикалық ұқсастыққа байланысты сөздердің орнын ауыстыру. Сөздерді біріктіріп жазу.
Графикалық қателіктер	Әріп элементтерінің дұрыс емес орналасуы немесе саны бойынша қателер. Кеңістікте әріптердің орнын дұрыс орналастырмау. Әріптердің айна-қатесіз жазылмауы.
Орфографиялық қателіктер	«Жи/ши», «ча/ща», «чу/щу» тіркестерін дұрыс жазбау. Сөйлемнің басында немесе атауларда басты әріпті дұрыс қолданбау. Сыныпта өткен дұрыс жазудың ережелерін дұрыс қолданбау.
Сыныпта өтпеген дұрыс жазудың ережелеріне байланысты қателіктер

 

 

Жазуды тексеру нәтижелерін талдау

Тексеріс нәтижелерін талдау барысында ең алдымен жазу бұзылыстары тек дыбыс- әріптік талдауға ғана қатысты емес екенін, сонымен бірге сөйлеудің фонетикалық дамымауымен және сөйлеу қызметінің күрделі деңгейін ұйымдастырудағы қиындықтармен байланысты болатынын анықтау қажет.

Тексеріс нәтижелеріне сүйене отырып, түзетуші оқытудың жолдары мен әдістері айқындалады. Олар сөйлеу мен жазу ақауларын тудырған негізгі себептерге сәйкес таңдалуы тиіс.

 

Бақылау сұрақтары мен жаттығулар

1. Ауызша сөйлеудің жеткіліксіз дамуы жағдайында неге жазу мен оқу деңгейін тексеру қажеттілігі туындайды?
2. Балаларда дыбыстық талдау мен синтезді тексеру кезінде қандай әдістемелік құралдар қолданылады?
3. Жазудың ерекше (спецификалық) бұзылуы қандай белгілермен сипатталады?
4. Жазбаша сөйлеуді логопедиялық тексеру қандай бөлімдерден тұрады?
5. Жазуда кездесетін ерекше қателерді талдаудың негізгі қағидалары қандай?