Дамуында ауытқушылығы бар баланы тәрбиелеу, оқыту және әлеуметтік бейімделу процесінің нәтижелілігі оның даму ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін дұрыс бағалауға тікелей байланысты. Бұл міндетті даму бұзылысының кешенді психодиагностикасы шешеді. Психодиагностика арнайы білім беру, түзету-педагогикалық және психологиялық қолдауды қамтамасыз ететін іс-шаралар жүйесінің алғашқы және ең маңызды кезеңі болып табылады. Дәл осы психодиагностика популяциядағы дамуында кемшілігі бар балаларды анықтауға, олардың қолайлы педагогикалық маршрутын белгілеуге және баланың психофизикалық ерекшеліктеріне сәйкес жеке психолого-педагогикалық сүйемелдеуді ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Дамуында бұзылыстары бар балалар үшін елімізде мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балаларға арналған арнайы білім беру мекемелері ашылған. Бұл мекемелерде әрбір баланың қолайлы ақыл-ой және физикалық дамуын қамтамасыз ететін жағдайлар жасалған. Мұндай жағдайларға ең алдымен баланың жеке ерекшеліктерін ескерген жекеленген әдістемелік жақындау жатады. Ол арнайы оқыту бағдарламаларын, әдістерін, қажетті оқу құрылымдарын, арнайы дайындалған педагогтардың, психологтардың, дефектологтардың және басқа мамандардың жұмысын, оқытуды медициналық профилактикалық және емдік іс-шаралармен үйлестіруді, белгілі әлеуметтік қызметтерді, сондай-ақ арнайы білім беру мекемелерінің материалдық- техникалық және ғылыми-әдістемелік қамтамасыз етілуін қамтиды.

Сонымен қатар, жалпы білім беретін мектептер мен бала-бақшаларда психофизикалық ауытқуы бар балалар да кездеседі. Бұл ауытқулар әртүрлі сипатта болуы мүмкін. Топтың көп бөлігін ауытқушылығы айқын көрінбеген, яғни қозғалыстық, сенсорлық немесе интеллектуалды дамуының жеңіл ауытқуы бар балалар құрайды. Оларға есту, көру, оптико-кеңістіктік қабылдау, қимыл-қозғалыс аппараты, фонематикалық қабылдау, сөйлеу дамуы, эмоциялық тұрақтылық және тәртіп ерекшеліктері бойынша психикалық және соматикалық әлсіздік тән болуы мүмкін. Егер мектепке дейінгі жаста психикалық немесе физикалық дамудағы бұзылыстар байқалса, минималды ауытқулар ұзақ уақытқа дейін назардан тыс қалуы мүмкін. Мұндай балаларға мектеп бағдарламаларының кейбірін немесе барлығын меңгеру қиындық туындатуы мүмкін. Дегенмен, оларға қажетті түзету және дамыту көмегі уақытында көрсетілмесе, бұл олардың әлеуметтік бейімделуінің бұзылуына әкелуі ықтимал. Сондықтан тек айқын дамуындағы ауытқушылығы бар балаларды ғана емес, қалыпты дамудан минималды ауытқушылығы бар балаларды да уақытында тексеру өте маңызды.

Берілген тенденциялар бойынша, дамуында кемшілігі бар балаларға білім беру саласында психодиагностика бүгінгі күнде маңызды рөл атқарады. Оған мыналар жатады: популяциядағы дамуында бұзылысы бар балаларды уақытылы анықтау; олардың қолайлы педагогикалық маршрутын белгілеу; арнайы және жалпы білім беру мекемелерінде жеке сүйемелдеумен қамтамасыз ету; сондай-ақ жалпы мектептегі қиын оқушыларға арналған жеке оқыту және түзету бағдарламасын жоспарлау. Барлық бұл жұмыс тек баланы кешенді психодиагностикадан өткізу негізінде жүзеге асады.

Психологиялық-педагогикалық зерттеулердің негізі – оқыту мен тәрбиелеудің заңдылықтары, құрылымы және механизмдерін терең талдау болып табылады. Сонымен қатар, психологиялық-педагогикалық зерттеулер эмпирикалық тексеруге негізделіп, мақсаткерлікпен, жүйелілікпен және барлық элементтері, процедуралары мен әдістерінің өзара байланыстылығымен ерекшеленеді.

Психодиагностика (грекше psyche – психика, сана; және diagnostikos – айырып  тануға  қабілетті)  –  адамның психикалық қасиеттері мен жағдайын ғылыми дәлелді әдістер арқылы сандық түрде бағалайтын және сапалық тұрғыда талдайтын, осылайша адамның психологиялық ерекшеліктері туралы дұрыс болжам жасауға мүмкіндік беретін зерттеу саласы.

Оқыту диагностикасы – белгілі бір жүйенің күйін сипаттайтын белгілерді айқындау, үйрену барысында пайда болуы мүмкін ауытқуларды анықтау, сондай-ақ оқыту процесінің бұзылуының алдын алу жолдарын белгілеу болып табылады.

Диагностика өз ішінде бақылау мен тексеруді, бағалау мен бағаны, жинақталған статистикалық деректерді талдауды, дидактикалық процестің барысын, бағытын және жобалауын қамтиды.

Тәрбие диагностикасы – тәрбиенің тәрбиешілер мен тәрбиеленушілер арасындағы өзара әрекеттерінде жүзеге асатын процесс, мұнда тәрбиеленушілер тек тәрбие объектісі емес, сонымен қатар субъект ретінде де қатысады. Психологиялық диагностиканың арнайы салалары:    жалпы психологиялық диагностика және жеке психологиялық диагностика. Қазіргі кезде диагностика әлеуметтік практикада келесі салаларда кеңінен қолданылады:

1. Кәсіби таңдау және кәсіби бағдар: психологиялық- педагогикалық диагностика шаралары жеке тұлғаның сапалық ерекшеліктерін, кәсіби маңызды қасиеттерін, кәсіби жарамдылығын, сондай- ақ оқыту мен тәрбиенің тиімділігін арттыру жолдарын зерттеуге бағытталған.
2. Әлеуметтік мінез-құлықты болжау: мысалы, қылмыс себептерін зерттеу немесе некелік қатынастарды диагностикалау.
3. Оқыту мен тәрбиені оңтайландыру (мектеп диагностикасы): психологиялық-педагогикалық диагностика осы салада халыққа білім беру міндеттерімен тығыз байланысты.
4. Психотерапевтік көмек: клиникалық психиатрия әдістерімен қамтамасыз етіледі (клиникалық психодиагностика). Бұл соттық психологиялық-психиатриялық экспертиза және басқа да салалармен тығыз байланысты.

Даму диагностикасы үш кезеңнен тұрады:

• Бірінші кезең – скрининг (ағылшын screen – жинақтау, топтау). Бұл кезеңде баланың психофизикалық дамуының ауытқушылықтары анықталады.
• Екінші кезең – дифференциалды диагностика. Бұл кезеңнің мақсаты – даму бұзылысының түрін (типін, санатын) анықтау. Оның нәтижелері бойынша баланың білім беру мекемесі мен бағдарламасы, яғни баланың ерекшелігі мен мүмкіндіктеріне сәйкес педагогикалық маршруты белгіленеді. Дифференциалды диагностикада маңызды рөл психологиялық- медициналық-педагогикалық комиссия (ПМПК) қызметіне жатады.

Үшінші кезең – феноменологиялық. Оның мақсаты – баланың жеке ерекшеліктерін, яғни тек осы балаға тән таным әрекетінің сипаттамасын, эмоционалды-ерік сферасын, еңбекке жарамдылығын, тұлғалық қасиеттерін анықтау. Осы кезеңде диагностика нәтижелеріне сүйене отырып, баламен жеке түзету жұмыстарының бағдарламасы жасалады. Мұнда білім беру мекемелерінің психолого-медико-педагогикалық консилиумдарының (ПМПК) қызметі маңызды рөл атқарады. Психологиялық диагностиканың негізгі міндеттері екіге бөлінеді: теориялық және практикалық.

• Диагностика дидактикалық процестің нәтижесін анықтау үшін қолданылады. Педагогикалық диагностика мазмұны «білім, дағды және ептілікті тексеру» ұғымынан әлдеқайда терең әрі кең. «Тексеру» тек нәтижелердің көрсеткіштерін анықтаса, себептерін ашпайды.
• Диагностикалау кезінде нәтиже оны алу әдіс-тәсілдерімен бірге қарастырылады, бұл дидактикалық процестің бағытын, ілгерілеу немесе кері қозғалысын анықтауға мүмкіндік береді.
• Педагогикалық диагностика – педагогикалық мақсатқа жету үшін алынған зерттеу қорытындыларын талдау негізінде жаңа ақпарат алу, білім беру сапасын (оқыту және тәрбие) жақсарту және оқушы тұлғасын дамытуға бағытталған процесс.

Педагогикалық процесте диагностика келесі функцияларды атқарады:

1. Констатациялау – жағдайды белгілеу және ақпарат жинау.
2. Болжау – оқушының даму перспективаларын анықтау.
3. Бағалау және бағдарлау – алынған нәтижелер бойынша әрекет жоспарлау.
4. Өзіндік оқып-үйрену және өзіндік даму – оқушының өзіндік дамуына ықпал ету.
5. Дамытушылық (тәрбиелеуші)  –  оқушының  қабілеттерін жетілдіру.

6. Конструктивтік – педагогикалық әрекеттерді ұйымдастыруға ұсыныстар жасау.

Педагогикалық диагностиканың мақсаты – оқушының қабілеттілік деңгейін, зеректілігін, зейін қасиетін анықтау арқылы мұғалім мен оқушының өзара әрекеттесуін және белсенділігін арттыруға жағдай жасау.

Диагностикалық зерттеу педагогикалық процесті шынайы бағалауға, негізгі мәселелерді айқындауға, оқушылардың зейінін, есте сақтау қабілетін және интеллектуалды мүмкіндіктерін анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, педагог пен тәрбиеленушінің дамуын диагностикалау арқылы жалпы және жекеленген мақсаттарды айқындауға жағдай жасалады.

Психологиялық-педагогикалық диагностика – оқу-тәрбие процесінің тиімділігін анықтауға бағытталған эмпирикалық зерттеу әдісі.

Психологиялық диагностика – жеке адамның психикалық дамуын бағалауға және диагноз қоюға ғылыми білімдерді қолданатын ғылыми- практикалық іс-әрекет.

Психодиагностика – диагноз қоюдың теориясы мен практикасы болып табылады.

«Диагноз» термині грек тілінен (diagnosis) аударғанда «тану» дегенді білдіреді.

Психологиялық диагноз – жеке адамның даралық психологиялық ерекшеліктерін сипаттап, анықтауға бағытталған іс-әрекеттің нәтижесі. Ол осы ерекшеліктердің белгілі бір уақыттағы мәнді күйін бағалауға, болашақтағы дамуын болжауға және психодиагностикалық іс-шараларды жоспарлауға мүмкіндік береді.

Педагогикалық диагноз – оқушының қабілеттерін, мінезіндегі ауытқуларын және оқу барысында кездесетін қиындықтарды анықтауға арналған. Ол оқушының мектеп бағдарламасын меңгеру деңгейі туралы мәліметтерге сүйене отырып, оның оқу іс-әрекеттерін бақылау, нәтижелерін талдау және басқа да әдістер арқылы қойылады.

Дифференциалды психометрия – диагностикалық әдістер мен әдістемелерді өңдейтін, зерттелушінің

жеке ерекшеліктерін сандық түрде өлшейтін ғылыми пән.

Психометрия (грекше, metron – өлшем) бастапқыда психикалық процестердің уақыттық сипаттарын өлшеуге бағытталған.

Даму бұзылысының психолого- педагогикалық диагностикасын тиімді жүзеге асыру үшін «Дамудағы ауытқу» ұғымын қарастыру қажет.

Балалар дамуындағы бұзылыстарды психологиялық-педагогикалық диагностикалаудың теориялық-әдістемелік негіздері – бұл дамудағы ауытқуларды анықтау, олардың сипаты мен деңгейін бағалау, педагогикалық және психологиялық көмек көрсетуге бағытталған жүйелі ғылыми тәсілдер жиынтығы.

 

Бақылау сұрақтары:

1. Балалар дамуындағы бұзылыстарды психологиялық- педагогикалық диагностикалаудың теориялық-әдістемелік негіздері.
2. Даму диагностикасының кезеңдері.
3. Дифференциалды диагностиканың басты міндеттері.

 

2.1.  Балалардың дамуындағы бұзылыстар туралы қазіргі замандағы ұғым

Қазіргі заманғы арнайы психология психиканың қоғамдық-тарихи шығу тегімен негізделеді. Оның дамуына Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи тәжірибесін меңгеру арқылы бала психикасын қалыптастыру жөніндегі көзқарастары үлкен үлес қосты.

Л.С. Выготскийдің түсінігіне сәйкес, жоғарғы психикалық процестер (ЖПП) – тарихи дамудың нәтижесі болып табылады және күрделі құрылымға ие. Бұл тек жоғары психикалық функциялар үшін ғана емес, дыбыстық есту, фонематикалық қабылдау сияқты әлеуметтік табиғаты бар қарапайым психикалық функцияларға да тән. Айта кету керек, психикалық

әрекеттердің күрделі түрлерінің пайда болуын әлеуметтік тәжірибені меңгерумен тек дайын мазмұнды алу ретінде қарастыруға болмайды. Қоғамдық тәжірибені меңгеру баланың білім, дағдылар мен мәдени біліктерін алуымен ғана шектелмейді. Бұл процесс баланың қажеттіліктерін, мотивтерін және тұлғасын қалыптастыруға бағытталған терең және күрделі әрекет болып табылады. Қоғамдық тәжірибені меңгеру баланың белсенді – заттық, ойындық, оқу, қарым-қатынас сияқты әрекеттерінде жүзеге асады.

Жоғарғы психикалық функциялардың қалыптасуында, тіпті онтогенездің бастапқы кезеңдерінде де, баланың ересектермен арақатынасы маңызды рөл атқарады. Психикалық функциялардың дамуы бірнеше кезеңнен өтеді, содан кейін ғана күрделі психикалық процесс пайда болады. Барлық күрделі психикалық әрекеттер (шартты зейін, логикалық ес, абстрактілі ойлау және т.б.) сөз арқылы жанама құрылымға ие болады. Сөз заттар мен құбылыстардың орнын толтырады, құрылымды түрде жоғарғы психикалық функцияларды жаңа деңгейге жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Жоғарғы психикалық функциялардың қалыптасуының орталық сәті – символдық әрекеттің пайда болуы, яғни сөздік белгілерді меңгеру. Алғашында белгі сыртқы, көмекші немесе стимул ретінде қызмет етеді. Л.С. Выготский әрбір психикалық функцияның екі сатыдан өтетінін атап көрсетеді:

1. Интерпсихологиялық саты – функция адамдар арасындағы қарым-қатынас ретінде жүзеге асады.
2. Интрапсихологиялық саты – функция ішкі, жеке деңгейде орындалады.

Жоғарғы психикалық функциялардың құрылу процесі ұзақ уақытқа созылады. Ол сөйлеу арқылы басталып, толыққанды символикалық әрекет арқылы аяқталады. Баланың психикалық дамуы мен тұлғасының қалыптасуы оқу және тәрбиелеу процесімен тығыз байланысты.

Осылайша, жоғарғы психикалық функциялар психологияда бастапқыда қарапайым сенсорлық процестер негізінде қалыптасып, кейін ішкі психикалық әрекетке айналып, ақыл-ой әрекетінде күрделі психикалық процестер ретінде қарастырылады. Жоғарғы психикалық функциялардың психофизиологиялық механизмін түсіндіру үшін П.К. Анохиннің функционалды жүйелер теориясы қолданылады.

А.Р. Лурия бойынша, функционалды жүйелер баланың

туылған кезде дайын күйінде болмайды; олар тек баланың әлеуметтік қарым-қатынасы және заттық әрекеті барысында қалыптасады және психикалық функциялардың материалдық субстраты ретінде қызмет етеді.

Функционалды жүйе – жүйке жүйесінің әр түрлі бөлігінде орналасқан, бірақ бір міндетті орындау үшін біріктірілген анатомиялық және физиологиялық құрылымдардың динамикалық бірлігі.

Ресейлік психологтар (А.Р. Лурия, А.Н. Леонтьев) жоғарғы психикалық функциялардың физиологиялық негізі тек бас миының жеке бөлімдері немесе қыртыстық орталықтар емес, бірігіп жұмыс жасайтын қыртыс зоналарының функционалды жүйесі екенін анықтады. Бұл жүйелер баланың өмірлік әрекеті процесінде ақырындап, күрделі және мықты функцияаралық байланыстар арқылы қалыптасады. Бұл ғылыми тұжырым адам психикасының дамуы туралы түсінікті түбегейлі өзгертті.

Физиологтар мен психологтардың зерттеулері көрсеткендей, жеке функционалды жүйелердің жетілу деңгейі бірдей емес: кейбірі толық дамыған, ал басқаларының қалыптасуы әлі басталып жатыр. Осы ұстаным гетерохрондылық деп аталады, яғни функционалды жүйелердің дамуы бір мезгілде болмайды. Әрбір функционалды жүйенің өз жеке даму бағдарламасы бар, бірақ олар бірігіп үйлесімді жұмыс жасайды. Бас миының үйлесімді әрекеті әртүрлі функционалды жүйелердің өзара тығыз байланысы мен шарттастығын қамтамасыз етеді.

Сондықтан психикалық процестер мен тұлғаның құрылымы тек бас миының немесе оның жеке аймақтарының жетілу нәтижесі болып табылмайды. Олар онтогенез барысында қалыптасып, баланың әлеуметтік даму жағдайына тәуелді болады.

Л.С. Выготский өз ізбасарларының (Г.Я. Трошин, А.С. Грибоедов, Э. Сеген, М. Монтессори) еңбектерін жалпылай отырып, аномалды дамудың тұжырымдамасын жасады. Бұл тұжырымдаманың негізінде Выготский қалыпты дамудың ерекшеліктерін зерттеу арқылы мәдени-тарихи теорияны қалыптастырды.

Л.С. Выготскийдің аномальды дамудың тұжырымдамасының негізгі қағидалары қазіргі күнге дейін өз маңызын жоғалтқан жоқ. ХХ ғ. 50–90 жылдары олар отандық ғалымдардың (Т.А.  Власова, Ж.И.  Шиф, В.И. Лубовский, В.В. Лебединский, Е.М.  Мастюкова) еңбектерінде дамытылды.

Дамуында бұзылыстары бар балалар (дамуындағы қиындықтары бар, психофизикалық дамуының ауытқулары бар) туа біткен ауытқулар салдарынан немесе жүре пайда болған органикалық бұзылыстардың, яғни сенсорлы мүшелердің, қимыл-қозғалыс аппаратының немесе орталық жүйке жүйесінің зақымдануынан қалыпты дамудан ауытқуларға ұшырайды. Кей жағдайларда даму бұзылыстары жүйке жүйесінің орталық бөліктерімен немесе анализаторлар бұзылыстарымен байланысты болмаған микроәлеуметтік орта факторларының салдарынан да туындайды. Мұндай факторларға жағымсыз отбасы тәрбиесінің түрлері, әлеуметтік және эмоционалды депривация және т.б. жатқызуға болады.

Г.Я. Трошин қалыпты және аномальды дамудың жалпы заңдылықтары туралы негізгі ойын алға қойды. Бұл ой кейінгі жылдары көптеген зерттеушілердің (Т.А. Власова, Ж.И. Шиф, В.И. Лубовский) еңбектерінде нақтыланды.

Қалыпты және аномалды дамудың жалпы заңдылықтарын негізге ала отырып, Л.С. Выготский атап өткендей: оларға ортақ нәрсе – психикалық дамудың әлеуметтік шарттылығы, сонымен қатар педагогикалық шарттылық та болып табылады. Сонымен бірге, қалыпты балаларда байқалмайтын, бірақ дамуында ауытқулары бар балаларға тән кейбір заңдылықтар да кездесуі мүмкін. Аномалды дамудың жалпы заңдылықтары Т.А. Власова және В.И. Лубовский еңбектерінде жүйеленіп, жалпыланған.

Л.С. Выготскийдің ақаудың жүйелі құрылымы аномалды дамудағы екі құбылыс тобын анықтауға мүмкіндік береді: біріншілік ауытқулар – аурудың биологиялық сипатынан тікелей туындайтын бұзылыстар; екіншілік ауытқулар – баланың әлеуметтік дамуы барысында, қоршаған ортамен қарым- қатынасы нәтижесінде пайда болатын бұзылыстар. Аномальды даму біріншілік ауытқулардың пайда болу уақыты мен олардың көріну ауырлығымен анықталады. Екіншілік ауытқулардың қалыптасу механизмдері әртүрлі болуы мүмкін, бірақ маңызды рөл әлеуметтік факторларға тиесілі. Көру, есту мүшелерінің немесе бас миының басқа құрылымдарының бұзылыстарынан туындайтын ауытқулар сипаты, күші және маңыздылығы әртүрлі болады. Біріншілік ауытқулардың болуы баланың алдағы дамуына әсер ететіні барлық жағдайға ортақ. Екіншілік ауытқулар психологиялық- педагогикалық диагностиканың және психологиялық-педагогикалық түзету жұмысының негізгі объектісі болып табылады.

Басты отандық мамандардың еңбектерінде балалардағы біріншілік ауытқулар ақыл-ой қызметінің бұзылысына, жалпы және ұсақ моториканың ауытқуларына, қоршаған ортамен қарым-қатынастағы қиындықтарға, коммуникация және қатынас құралдарының өзгеруіне, вербалдылықтың шектеулі болуына, әлеуметтік тәжірибенің кедей болуына әкелетіні көрсетілген.

Ж.И. Шиф аномальды дамудың тағы бір заңдылығын бала тұлғасының дамуындағы өзгерістер ретінде сипаттайды. Мұндай тұлғаның ерекшеліктеріне көңіл- күйдің төмендігі, астеникалық белгілер, денсаулығына шамадан тыс алаңдау, әлеуметтік қатынастарға шектеулі қатынасы, өзін-өзі төмен бағалауы, қорқыныш пен қорқыныштың тез туындауы жатады. Бұл психологиялық ауытқулар әсіресе дұрыс ұйымдастырылмаған отбасы тәрбиесі мен педагогикалық іс-әрекеттегі қателіктер кезінде байқалады.

Балалардағы коммуникациялық дағдылардың өзгеруі сөйлеу әрекетінің бұзылуынан көрінеді. Керісінше, вербальды емес қатынас құралдарының рөлі артады. Аномальды дамудың тағы бір заңдылығы – сөздік әрекеттің реттелуінде көрінетін ерекшеліктер мен кемшіліктер. Ақпаратты қабылдау және қайта өңдеудегі қиындықтар, сөздік әрекеттің баяулығы, әсіресе вербализация мен есте сақтау процестеріндегі қиындықтар ойлау дамуының ауытқуларына әкеледі.

Барлық танымдық және сөйлеу әрекеттерінің қалыптасу ерекшеліктері қоршаған ортаны тану процесіне әсер етеді. Дамуында ауытқулары бар балаларда білім қоры мен танымдық тәжірибелердің жетіспеушілігі жиі байқалады.

Дегенмен,  даму ерекшеліктерімен  қатар қалыпты дамуға тән заңдылықтар да сақталады. Л.С. Выготский бұл балалардағы психикалық дамудың әлеуетті мүмкіндіктерін «жақын даму аймағы» ретінде сипаттады. Сонымен қатар, В.И. Лубовский сөздік әрекеттің реттелуін зерттеп, компенсаторлық механизм ретінде сөйлеу немесе сөздік әрекет қатыссыз жаңа шартты байланыстардың қалыптасу мүмкіндігін көрсетті. Осылайша, ауытқулы даму психикасында белгілі бір артта қалушылық заңдылығы байқалады.

Жалпы заңдылықтардан бөлек, тек кейбір даму ауытқуларына тән жеке ерекшеліктер де бар. Осындай ерекшеліктер балалар арасындағы категорияларды анықтауға, яғни дифференциалды диагностикалық критерийлер ретінде қолдануға мүмкіндік береді. Дегенмен, В.И. Лубовский атап көрсеткендей, ерекше заңдылықтар жалпы заңдылықтарға қарағанда сирек кездеседі. Бұл дамуында ауытқулары бар балаларды дифференциалды диагностикалауда туындайтын қиындықтарды түсіндіреді.

Қазіргі уақытта дамуында ауытқулары бар балалардың бірнеше категориясын анықтау қажет:

• есту бұзылыстары бар (естімейтін және нашар еститін);
• көру бұзылыстары бар (көрмейтін және нашар көретін);
• қимыл-қозғалыс аппаратының бұзылыстары бар;
• күрделі сөйлеу бұзылыстары бар;
• психикалық дамуы тежелген;
• ақыл-ойы ауытқулары бар;
• эмоционалды-ерік сферасының күрделі бұзылыстары бар;
• тәрбие бұзылыстары бар;
• екі немесе бірнеше біріншілік ауытқулары бар, күрделі даму бұзылыстары бар.

Әрбір категория балаларының жеке психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері бар.  Оларды психологиялық-педагогикалық әдіс пен стратегияны анықтауда ескеру қажет.

Осылайша, біріншілік және екіншілік бұзылыстардың сәйкестігі нәтижесінде аномальды дамуда бұзылыстардың күрделі көрінісі қалыптасады. Ол бір жағынан әрбір балада жеке, ал екінші жағынан – әрбір даму бұзылысының шегінде көптеген сипаттамалардың сәйкестігін көрсетеді. Мұндай ерекшелік бұзылған дамудың әрбір түріне жататын баланың психикалық ерекшеліктеріне сәйкес арнайы білім беру жағдайларын құру қажеттілігін анықтайды.

Осылайша, теориялық-әдістемелік қағидалардың маңыздысы келесілер болып табылады:

1. Даму бұзылысының әрбір түріне өзінің жеке психикалық құрылымы тән. Бұл құрылым біріншілік және екіншілік бұзылыстардың сәйкестігімен, екіншілік бұзылыстардың иерархиясымен анықталады.
2. Бұзылған дамудың әрбір түрі ішінде көптеген көріністер, әсіресе бұзылыстың дәрежесі мен белгісі бойынша байқалады.
3. Даму бұзылысының диагностикасы жалпы және жеке заңдылықтарды есепке ала отырып жүргізіледі.

4. Диагностика тек жалпы және жеке даму ауытқуларының заңдылықтарын ғана емес, баланың қалыпты құрылымдарын және оның ықтимал мүмкіндіктерін анықтауға бағытталады.
5. Бұзылған дамудың диагностикасының нәтижесі психологиялық-педагогикалық диагноз қою болып табылады.

Бұл диагноз баланың психофизикалық дамуының жеке ерекшеліктерін көрсетуге және түзету жұмысының жеке бағдарламасын жасауға ұсыныстар енгізуге мүмкіндік береді. Психологиялық-педагогикалық диагнозда даму бұзылысының категориясы, бұзылыстың көріну деңгейі, даму ауытқулары, күрделендіретін қосымша бұзылыстар анықталады. Егер тексеру баланың мектепке дейінгі мекемеге немесе мектепке қабылданар алдында өткізілсе, онда баланың жалпы немесе арнайы (түзету) мектепте оқуға дайындығы анықталады.

Даму бұзылыстарының психодиагностикасы баланың өзіндік психикалық дамуын және оның психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін анықтайды. Бұл ерекшеліктер баланың мүмкіндіктеріне сәйкес білім беру ұйымының түрін, мектепке дейінгі және мектеп бағдарламаларын, сондай-ақ медико-психологиялық-педагогикалық жеке бағдарламаны анықтауға мүмкіндік береді.

Бақылау сұрақтары:

1. Балалардың дамуындағы бұзылыстар туралы  қазіргі заманғы ұғым.
2. Қазіргі уақытта  дамуында  ауытқулары  бар балалардың категориялары.

 

2.2. Дамуында бұзылысы бар балалардың  психологиялық- педагогикалық диагностикадағы әдіснамалық қағидалары

Түзету – дамытушылық оқытудың негізі болып табылады. Оның бағыттары – спецификалық білім қажеттілігі мен білімдік деңгейін анықтау. Дамуындағы ауытқулар психологиялық диагностикасы баланы оқыту бағытын айқындауға, оңтайлы ұйымдастырылған оқу формасын белгілеуге, жоспарлы жеке оқытуға кеңес беруге мүмкіндік береді.

Қазіргі кезеңде дамуындағы ауытқуларды зерттегенде келесі қағидаларға сүйену қажет (Л.С. Выготский, В.И. Лубовский, С.Д. Забрамная):

1. Кешенді зерттеу қағидасы.

Психикалық дамудағы ауытқуларды кешенді зерттеу үшін бірнеше мамандар қатысады: психиатр, психоневролог, логопед, психолог, арнайы педагог, әлеуметтік педагог. Бұл мамандар баланың психикалық дамуын, ауытқулардың негізгі себептері мен түрлі механизмдерін анықтайды. Кешенді зерттеу барысында тек клиникалық және эксперименталды психологиялық әдістер ғана емес, сонымен қатар медициналық және педагогикалық құжаттарды талдау, баланы бақылау, әлеуметтік-педагогикалық тексеру қолданылады. Қиын жағдайларда нейрофизиологиялық, нейропсихологиялық және басқа қосымша тексерулер де жүргізілуі мүмкін.

2. Жүйелік қағида.

Жүйелік әдіс әр кезеңде баланың психикалық әрекетінің нәтижесін талдап, психикалық дамуды жүйелік құрылым ретінде қарастырады. Психологиялық-педагогикалық диагностика барысында тек жеке ауытқуларды ғана емес, олардың өзара байланысын да есепке алады. Сонымен қатар, жағымсыз мінез-құлыққа ғана емес, баланың жағымды қасиеттеріне де мән беріледі, бұл түзету шарасының негізін құрайды.

3. Динамикалық қағида.

Баланың дамуындағы ауытқуларды зерттегенде, даму процесіндегі өзгерістерді бақылау және жас ерекшелігіне назар аудару маңызды. Диагностикалық зерттеу нәтижелері мен құралдарды таңдауда бұл қағида өте қажет. Баланың ағымдағы жағдайы, жаңа пайда болған іс-әрекеттер және олардың уақытында жүзеге асырылуы ескеріледі. Жас ерекшелігі баланың білім алуында қолайлы ұйымдастыруды қамтамасыз етеді.

4. Баланың потенциалдық мүмкіндігін ескеру қағидасы.

Бұл қағида Л.С. Выготскийдің «жақын даму аймағы» теориясына сүйенеді. Баланың потенциалдық мүмкіндігі – жаңа білім мен дағдыларды меңгеруге қабілеттілік аймағы. Бұл мүмкіндік баланың ересектермен өзара әрекеттесу процесінде жаңа іс-әрекеттерді игеру арқылы айқындалады.

5. Сапалы талдау қағидасы.

Психологиялық диагностика нәтижелерін сапалы талдау келесі параметрлерді қамтиды:

• тапсырма мен тексеру жағдайын бақылау;
• тапсырма шарттарын орындау әдістері;
• баланың тапсырманы орындау әрекетінің сәйкестігін сипаттау және құрылымын бағалау;
• ересектер көмегін тиімді пайдалану;
• аналогиялық тапсырмаларды орындау қабілеті;
• өз әрекет нәтижесін бақылау, жетістігіне сындық баға беру.

Жеке диагностикалық тапсырманың нәтижесі, мөлшерлік бағалардан басқа, психологиялық диагностикада сапалы талдаудың нәтижесі болып саналады.

6. Ерте диагностикалау қағидасы.

Балаларды ерте диагностикалау олардың екіншілік әлеуметтік мінездемедегі қиындықтарын уақытында анықтауға және түзетуге мүмкіндік береді. Бұл біріншілік ауытқулары бар балаларға көмек көрсету үшін маңызды.

Дамуындағы ауытқулары бар балаларға түзету мен диагностикалауда көмек көрсету бір-бірімен тығыз байланысты. Түзету педагогикалық міндеттерді шешуді диагностикалық зерттеу арқылы жүзеге асыруға, баланың психикалық дамуын болжап, оның потенциалдық мүмкіндіктерін бағалауға негізделеді.

• Дамуында бұзылыстары бар психологиялық– педагогикалық диагностикалаудың міндеттері

Даму бұзылыстары бар балалардың психологиялық–педагогикалық диагностикасы үш кезеңде жүзеге асуы тиіс:

1. Алдын ала тексеру (бастапқы бағалау);
2. Дифференциалды тексеру;
3. Тереңдетілген психологиялық–педагогикалық зерттеу және өңделген жеке түзету бағдарламасы бойынша. Әрбір кезеңнің өзінің нақты міндеттері бар және олар зерттеу жағдайына байланысты жүзеге асырылады.

Баланың дамуындағы психологиялық–педагогикалық жағдайлар спектрі оның білім алу мекемелерінің мүмкіндіктеріне тәуелді анықталады. Психикалық дамудағы бұзылыстары бар балалар үшін алдын ала тексерудің негізгі міндеті — оқыту мен тәрбиелеу процесіндегі қиындықтарды анықтау.

Алдын ала тексерудің міндеттері:

• Балалардың білім алу мен тәрбиеленуіндегі кемшіліктерді анықтау;
• Тәрбие мен білім беру процесінде нақты жағдайларды бағалау және түзетуге ұсыныс беру;
• Мектепке дейінгі және мектептік білім беру мекемелеріне балалардың дайындығын анықтау.
• Қазіргі кезде алдын ала тексеруді ұйымдастыру әртүрлі жолдармен жүзеге асырылады. Кәдімгі тәжірибеде:
• Баланың тәрбиелеу және оқытудағы қиындықтары анықталған жағдайда, білім беру мекемесінің психологы бағалау жүргізеді және қажетті кеңес береді;
• Егер ата-аналар баланың психологиялық ерекшеліктеріне қатысты сұрақтар туындаса, психолог кеңес береді және балаға жеке қолдау ұсынылады.

Алдын ала тексерудің ерекшеліктері:

1. Баланың психикалық дамуындағы кемшіліктерді нақты анықтау үшін бірнеше әдістерді қолдану қажет. Бұл тек бала өмірінің алғашқы

үш жасына дейінгі кезеңіне ғана емес, мектеп жасына дейінгі балаларға да қатысты.

2. Алдын ала тексеру барысында балалардың дамуы жақсы дамыған немесе шектеулі болса да, психологиялық–педагогикалық және әлеуметтік қолдауды қажет ететінін анықтау маңызды.
3. Негізгі мәселелердің бірі — баланың жеке ерекшеліктерін, эмоциялық күйін ескеру. Бұл тапсырмаларды орындау сапасына, жетістігіне немесе сәтсіздігіне әсер етеді.

Дифференциалды тексеру — баланың дамуындағы бұзылыстардың нақты түрін, дәрежесін және себептерін анықтауға бағытталған. Бұл кезеңде тек жеке бұзылыстарды анықтап қана қоймай, олардың өзара байланысын, психикалық функциялардың құрылымдық ерекшеліктерін бағалау қажет.

Тереңдетілген психологиялық–педагогикалық зерттеу кезінде:

• Баланың психикалық дамуының жеке  ерекшеліктері бағаланады;
• Жеке түзету    бағдарламасын жасау   үшін  ұсыныстар әзірленеді;
• Жақын даму аймағы    принципі  негізінде баланың потенциалдық мүмкіндіктері анықталады (Л.С. Выготский).

Осылайша, психологиялық–педагогикалық диагностика баланың дамуын кешенді бағалауға, оның психикалық ерекшеліктерін ескере отырып, білім беру мен түзету іс-әрекеттерін ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Дифференциалды диагностика — дамуында бұзылыстары бар балаларды арнайы бағытталған оқыту нәтижесін анықтау үшін ұйымдастырылады. Бұл диагностикада негізгі бағыттар:

• Баланың эмоционалды, сөйлеу және ақыл-ой дамуының деңгейін және шектеулі дәрежесін бағалау;
• Біріншілік және екіншілік бұзылыстарды, сондай-ақ сезімтал жүйелердің құрылымдық ерекшеліктерін анықтау;
• Көру, есту, тірек-қимыл аппаратының бұзылыстарының психикалық дамуға әсерін бағалау;
• Педагогикалық болжам жасау және білім беру процесінің, түзету-педагогикалық ұйымдастырудың негізгі көрсеткіштерін анықтау.

Дифференциалды диагностика психологиялық–медициналық– педагогикалық комиссия (ПМПК) арқылы жүзеге асады. Диагностика жүргізетін мамандар тобы балалардың даму мәселелерін кешенді зерттейді. Диагностика қорытындысы мамандар арасында талқыланып, баланың жеке жұмыс бағдарламасы арнайы жүйе арқылы құрылады (ұйымдастыру мен іс- әрекет мазмұны бойынша).

Дифференциалды диагностика мынадай мәселелерге сүйенеді:

• Балалардың әртүрлі типтегі даму бұзылыстары психологиялық ұқсас ерекшеліктер арқылы бақыланады;
• Дифференциалды диагностика критерийлеріне сәйкес, дамуында бұзылысы бар әрбір типтің спецификалық ерекшелігі анықталады (В.И. Лубовский);
• Бұл аномальды дамудың заңдылығымен байланысты. Қазіргі таңда арнайы психологияда дифференциалды диагностиканы ғылыми тұрғыда зерттеу салыстырмалы түрде жеткіліксіз. Ғылыми зерттеулер дифференциалды диагностиканы кеңейтуге мүмкіндік береді.

Басқа мәселелер ПМПК-ның тәжірибелік іс-әрекетіне байланысты. Қазіргі уақытта көптеген ұйымдастырушылық сұрақтарды шешуде тұрақты

жұмыс істейтін диагностикалық мекемелерді құру, кадр жетіспеушілігі, әдістемелік және терминологиялық мәселелер өзекті болып отыр. Дифференциалды диагностиканың мақсаты – балаларды зерттеу барысында психологиялық– педагогикалық диагностикалық жұмыстардың сапалы және  сандық  талдау  нәтижесін  алу,  сондай-ақ

нәтижелі және орнықты әдістерді әдістемелік тұрғыдан қарастыру болып табылады.

Терминологиялық мәселелерде маңыздысы – психологиялық– педагогикалық және медициналық терминологияны нақты шектеу, медициналық және психологиялық–педагогикалық диагноздардың ПМПК іс- әрекетіндегі орнын анықтау.

Психологиялық–педагогикалық тереңдетілген зерттеу дамуында бұзылысы бар балаларға түзету бағдарламасының негізгі нәтижелеріне жетуге бағытталады. Мұндай зерттеулер уақытты қажет етеді және негізінен білім беретін немесе кейде кеңес беретін мекемелерде жүргізіледі. Зерттеудің нақты міндеттері көптүрлі және әртүрлі жас кезеңдеріне сай спецификалық болып келеді. Оларды былайша атап көрсетуге болады:

• Баланың жеке  психологиялық–педагогикалық  мәселесін анықтау;

• Оқыту және дамытуды  қамтамасыз  ететін  жеке  түзету бағдарламасын жасау;

• Ішкі отбасы қарым-қатынас ерекшеліктерін ескере отырып, баланы тәрбиелеудегі жағдайды анықтау;



• Оқудағы қиындықтармен күресуге көмек көрсету;
• Жасөспірімдерге кәсіби кеңес беру және кәсіби бақылауды ұйымдастыру;
• Әлеуметтік–эмоциялық мәселелерді шешу.

Балалар мен жасөспірімдерде шығармашылық және оқу іс-әрекеттерін талдау, сондай-ақ арнайы ұйымдастырылған бақылау (эксперимент, тестілер, әдістемелер) психологиялық диагностика әдістерінде маңызды рөл атқарады. Бұл әдістер психологиялық диагностика міндеттерін шешуде аса қажетті болып табылады.

Қазіргі уақытта көптеген психологиялық–педагогикалық мамандар баланың дифференциалды даму ерекшеліктеріне, тілдік дамуына және интеллектуалдық деңгейіне баға беруге бағытталған. Алайда кейбір мәселелер әлі толық зерттелмеген, мысалы, дамуында бұзылысы бар жасөспірімдерге кәсіби кеңес беру және кәсіби диагностика мәселелері.

Даму бұзылыстарындағы психологиялық–педагогикалық міндеттерге мыналар жатады:

• Балалардағы даму бұзылыстарының ерте көрінуін анықтау;
• Бұзылыстың себебі мен түрін айқындау;
• Баланың дұрыс педагогикалық бағытта оқытылуына ұсыныс беру;

• Дамуында бұзылысы бар баланың жеке психологиялық ерекшеліктерін анықтау;

• Оқыту және дамыту үшін жеке бағдарлама жасау.